Erfgoeddag: De kracht van water

De Erfgoeddag Zuid-Holland, het jaarlijkse congres van Erfgoedhuis Zuid-Holland en de Provincie Zuid-Holland wordt dit jaar gehouden op 4 november 2021, in Kunstmin in Dordrecht. De dag staat in het teken van water en overstromingen en heeft als titel meegekregen ‘De kracht van water’. 

De kracht van water

In de nacht van 18 op 19 november 1421, nu 600 jaar geleden, werd de Hollandse rivierdelta getroffen door een hevige natuurramp. De fatale combinatie van hoogwater in de rivieren, een stormvloed vanuit zee én achterstallig dijkonderhoud maakte dat een groot deel van die delta overstroomde. De polder ‘De Grote Waard’ werd geheel door het water verzwolgen en vormde de basis voor de latere Biesbosch. De stad Dordrecht kwam op een eiland te liggen, omgeven door een watervlakte. Omliggende dorpen werden verwoest of elders nieuw opgebouwd.

De overstroming kwam bekend te staan als de Sint-Elisabethsvloed en dit jaar wordt deze gebeurtenis op verschillende manieren herdacht. De ondertitel ‘de kracht van water’ is voor al deze evenementen de verbindende titel.

De Erfgoeddag 2021 richt zich een groot deel eveneens op deze herdenking, maar we willen wat breder kijken naar de vraag hoe het water het Zuid-Hollandse landschap niet alleen heeft vorm gegeven, maar ook telkens weer kan bedreigen. Hoe water ons landschap beïnvloedt hebben we deze zomer kunnen zien in Zuid-Limburg en de Eiffel.

Lieflijke riviertjes veranderden in kolkende stromen en verwoestten alles op hun weg. De rust lijkt nu weer gekeerd, maar in Duitsland wordt intussen serieus gedacht aan het verplaatsen van dorpen om herhaling te voorkomen, alle technische voorzieningen zoals dijken en stuwen ten spijt. Klimaatontwikkeling, waterbeheer en erfgoed, zowel het landschappelijke als het gebouwde erfgoed, zijn allemaal met elkaar verbonden. Hoe gaan we daarmee om in de komende jaren?

Over de Erfgoeddag

Het programma van de Erfgoeddag wil uitgebreid en nadrukkelijk aandacht besteden aan de opgaven waar we ons in de Hollandse delta voor gesteld zien. Hoe behouden we ons erfgoed bij een stijgende zeespiegel? Hoe gaan we met ons maritieme landschap om? Hoe lang kun je doorgaan met de dijken te verhogen? Welke voorbeelden uit het verleden kennen we? En zijn er ook buitenlandse voorbeelden waar we iets van kunnen leren? In het ochtendprogramma zal een aantal deskundige sprekers u meenemen naar waterbeheer in heden en verleden en u een analyse bieden van dat Hollandse maritieme landschap.

Behalve deze wat ‘zware’ onderwerpen zal er op de dag zeker ook aandacht zijn voor eigentijdse initiatieven en projecten. Ook zullen de positieve kanten van leven met en bij het water worden besproken. Ons bestaan in de delta heeft ons immer ook veel opgeleverd en grote delen van onze economie zijn met water vervlochten.

Na de lunch voorziet het middagprogramma in diverse interessante lezingen en workshops en als keuze daarnaast enkele excursies. De ene gaat over herbestemming van industrieel erfgoed en de ander brengt u langs enkele Dordrechtse monumenten naar het Dordtse Patriciërshuis. We beëindigen de dag plenair in Kunstmin met een presentatie van de recente tentoonstelling over de Elisabethsvloed in het Dordrechts Museum, waarna er nog ruimte zal zijn voor een afsluitende borrel.

Programma

09.15-10.00: Inloop

Wees op tijd: hou rekening met verkeer en de wachttijd die er kan ontstaan door het doorlopen van de QR-check (zie onder). Na binnenkomst kun je je melden, ontvang je een badge en is er thee of koffie.

10.00-10.15: Opening

De Erfgoeddag wordt geopend door Marielle Hendriks, directeur van Erfgoedhuis Zuid-Holland. Zij zal tevens als moderator en dagvoorzitter optreden gedurende de hele dag.

Zuid-Hollands Gedeputeerde mevrouw Willy de Zoete zal de rol van de provincie inzake erfgoed en water nader toelichten.

10.15-11.15: Dordrecht, 18 november 2421, lieve Elisabeth!

Jan Bonjer, dijkgraaf van het Waterschap Hollandse delta
De heilige Elisabeth van Thüringen was groot(s) in haar werken voor de bevolkingszorg. Bij de 600-jarige herdenking van de naar haar genoemde stormvloed is opnieuw aandacht nodig voor de bevolkingszorg. Om onze Delta tijdens de klimaatcrisis veilig en leefbaar te houden zijn grootse werken dringend nodig.

Jan Bonjer schrijft daarover een persoonlijke brief aan Elisabeth. Een brief die hij dateert op 18 november 2421, duizend jaar na de stormvloed. Voor welke opgaven staan we in de ogen van de dijkgraaf van waterschap Hollandse Delta, dat de vijf Zuid-Hollandse eilanden omvat? 

11.15-11.35: Koffiepauze

11.35-12.10: Water waarderen voor duurzame ontwikkeling en klimaatactie 

Henk Ovink, Internationaal watergezant bij de Rijksoverheid
Over de hele wereld worden samenlevingen geconfronteerd met toenemende uitdagingen op het gebied van water. Voor duurzame ontwikkeling en klimaatactie hebben we synergiën nodig tussen alle behoeften en belangen. Deze geïntegreerde planningsbenadering vereist dat we water integraal en inclusief waarderen -economisch, sociaal, ecologisch en cultureel. Henk Ovink bespreekt de delta's in internationaal perspectief. Hoe gaan we om met klimaatverandering en wat kunnen we daarbij van elkaar leren?

12.10-12.45: Een waardevol maritiem landschap: het is hoe je ernaar kijkt

Martijn Manders, maritiem archeoloog bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en de Universiteit Leiden
In dit verhaal zetten we een iets andere bril op dan velen normaal gesproken doen, niet beter, niet slechter, maar anders: We kijken naar het Nederlandse en Zuid-Hollandse landschap met een maritieme bril op. Dit betekent dat we het water – de zee, de rivieren en de meren - centraal plaatsen en vanuit verschillende kanten dit landschap gaan beschouwen. Wat kunnen we met het maritieme landschap als speelveld om ons erfgoed te beheren en een beter beeld te krijgen van de omgeving waarin we leven?

12.45-12.50: Samenvatting

Inzichten en bevindingen van de ochtend, door dagvoorzitter Marielle Hendriks.

12.50-13.45: Lunchpauze

De lunch wordt u aangeboden door de provincie Zuid-Holland en het Erfgoedhuis, evenals een speciale thema-aflevering van Holland Historisch Tijdschrift.

13.30-15:00: Excursies

Je hebt de keuze deel te nemen aan een van de excursies, óf de deelsessies in Kunstmin. Voor de excursies is een beperkt aantal plekken beschikbaar.

• Excursie 1: Dordts Patriciërshuis & tentoonstelling "Rivier- en zeegezichten van Dordtse meesters"
  Laurens Gooshouwer, initiatiefnemer in de oprichting van het Dordts Patriciërshuis, neemt je mee naar het Dordts Patriciërshuis. Hier vertelt hij over de transformatie van woonhuis tot het museum. Ook bezoek je de nieuwe tentoonstelling "Rivier- en zeegezichten van Dordtse meesters".
  
  
• Excursie 2: Wat het water Dordrecht en de Drechtsteden heeft gebracht
  Tijdens deze excursie ga je het water op. Aan boord van ‘varend monument’ Veerdienst 3 word je meegenomen langs het maritieme erfgoed van de Drechtssteden en de Biesbosch. De excursie wordt verzorgd door Maritiem ensemble Binnenvaartmuseum, Leefwerf De Biesbosch en Biesboschhal.

13:30-14:30: Deelsessies ronde 1

Je hebt de keuze deel te nemen aan een van de excursies, óf de deelsessies in Kunstmin.

• Nationaal Baggermuseum: van museum naar experience
  Elke Scheffers, conservator/beheerder Nationaal Baggermuseum
  Sliedrecht is al eeuwen verbonden met waterwerken en de baggerindustrie. Het Nationaal Baggermuseum in Sliedrecht toont sinds decennia op traditionele wijze het verhaal van het baggeren, maar de tijd is gekomen om dit verhaal te vernieuwen en aan een breder publiek te vertellen. Volgens de nieuwe plannen voor de bouw van een Bagger Experience krijgt het Nationaal Baggermuseum meer het karakter van een 'modern belevingsmuseum'. Elke Scheffers reflecteert op de plannen, vragen en onzekerheden die bij dit project komen kijken.
  
  
• Verdronken dorpen
  Rias Olivier, vrijwilliger in de archeologie en ruim 52 jaar verbonden aan de Historische Vereniging voor Goeree-Overflakkee 'De Motte'
  Sinds 1980 kent ook het Zuid-Hollandse eiland Goeree-Overflakkee een verdronken dorp. In Oostflakkee- onder Ooltgensplaat- werd het ontdekt en onderzocht door amateurarcheologen van de Historische Vereniging ‘De Motte’. Rond 1250 bereikte de zee het nog naamloze dorp aan de kreek. De sluiting van de Philipsdam in 1987 zorgde voor stilstaand water en bescherming van deze archeologische hotspot.
  
  
• Scheppen of schrappen: Gedoemd tot eeuwig gesleutel aan het landschap
  Anja de Jong, kunstenaar en fotograaf, voorheen docent autonome fotografie aan de Koninklijke Academie te Den Haag
  Ooit fotografeerde Anja de Jong de Deltawerken als onderdeel van de Nederlandse inzending op de Triënnale in Milaan, maar gedurende het werken aan haar langlopende ‘The Borderland Project’ over het wereldwijde niemandsland groeide haar interesse voor de klimaat- en waterproblematiek, die sindsdien haar voornaamste thema is. In haar ‘ongoing’ project ‘Monuments of Climate Change’ worden de ingrepen in het Nederlandse landschap, ultieme pogingen om ook in de toekomst onze voeten droog te houden in beeld gebracht. Dit werk draait om de vraag hoe lang en op welke wijze we het land in de Delta droog én leefbaar kunnen, moeten of zelfs mogen houden?
  

14:30-15:10: Deelsessies ronde 2

Je hebt de keuze deel te nemen aan een van de excursies, óf de deelsessies in de Kunstmin.

• Is er een toekomst voor Nederland?
  Interview met Willem van der Ham, zelfstandig onderzoeker, schrijver en historicus 
  Als er iemand weet hoe het water Nederland heeft gevormd, dan is het wel Willem van der Ham. Hij is een waterexpert pur sang. Van der Ham gaat zijn eigen weg: is geen techniekhistoricus, geen traditioneel historicus, geograaf of historisch geograaf, maar wil Nederland, de bewoners en het verleden begrijpen en beschrijven in de context van het water, de belangrijkste vormende kracht van het Nederlandse landschap en wellicht ook van het politieke en maatschappelijke bestel. Gewapend met historische kennis kan je ook de toekomst veel beter tegemoet treden. Van der Ham wil het ‘grote’ publiek daarvan doordringen. In zijn boeken, maar ook in zijn tentoonstellingen, apps, op radio en televisie en tijdens andere publieke optredens. Ad van der Zee vraagt naar zijn drijfveren en wil weten of Nederland in de toekomst kan worden gered, of niet.
  
  
• Haagse Grachten
  Amanda Rooseboom, adviseur duurzaamheid bij Erfgoedhuis Zuid-Holland en voormalig projectcoördinator bij MVRDV
  Shireen Poyck, vertegenwoordiger bewonersgroep centrum Den Haag voor Haagse Grachten
  Den Haag had net zoals Delft en Utrecht ook ooit grachten als onderdeel van de historische binnenstad. De grachten in Den Haag zijn echter bijna allemaal gedempt in de 20ste eeuw. Wat zou het betekenen voor de stad als deze grachten nu worden teruggebracht? En hoe zou dit eruit kunnen zien? In 2019 werd hier als initiatief vanuit wijkorganisatie het Oude Centrum een visie over gepubliceerd met behulp van architectenbureau MVRDV. Het project ‘Grachten Open’ had als doel om de duurzaamheid, economie, verkeer en water management van de binnenstad van Den Haag te verbeteren.
  
  
• De bibliotheek en erfgoed, speel het spel “De Waterstrijders”
  Erik Reuvers, Adviseur digitale geletterdheid bij Probiblio 
  Aniek van Son, junior adviseur digitale geletterdheid bij Probiblio
  Maak kennis met de online game “De Waterstrijders”. Een spannend en leerzaam spel over de strijd tegen en met het water. De game wordt aangeboden door de bibliotheek aan spelers vanaf 10 jaar. Erik Reuvers vertelt waarom bibliotheken zich inzetten voor het bekend en beleefbaar maken van erfgoed. Hij vertelt welke presentatietechnieken er worden gebruikt en hoe erfgoed wordt gekoppeld aan 21ste eeuwse vaardigheden. Daarna heb je de kans om het spel zelf te spelen en met Erik in gesprek te gaan over wat de bibliotheek voor jouw organisatie kan betekenen.

15.15-15.40: Koffie- en theepauze

15.35-16.20: Elisabeth en de vloed

Marianne Eekhout, conservator geschiedenis bij het Dordrechts Museum
De Sint-Elisabethsvloed van 1421 is een van de bekendste rampen uit onze geschiedenis. Toch is deze overstroming omringd door onzekerheden en mythes. Een van de bekendste is het verhaal van het kindje Beatrix. Hoe kwamen deze mythes tot stand en welke functie hadden ze? En wat was eigenlijk de rol van de heilige Elisabeth in 1421? Tot nu toe werd zij slechts gezien als de naamgeefster van de ramp. Haar levensverhaal en haar kracht als heilige van liefdadigheid past echter naadloos in de verwerking van de ramp in de vijftiende eeuw.

16.15-16.30: Samenvatting en afsluiting

Dagvoorzitter Marielle Hendriks kijkt terug op de dag, en neemt de lessen en kansen door.

16.30-17.30 Borrel