Lees het erfgoeddag-essay van Jan Bonjer: Dordrecht, 18 november 2421, lieve Elisabeth!

Dordrecht, 18 november 2421, lieve Elisabeth!

Deze brief bedacht ik in de kamer van de kerkenraad in de Grote Kerk in Dordrecht. Dat zal jou plezier doen, Elisabeth: de kerk staat nog fier overeind. Ronddolend door de Onze-Lieve-Vrouwekerk ontstond het idee een drieluik te maken:

1. Drie grote veranderingen in de afgelopen 400 jaar, tussen 2021 en 2421
2. Drie waarden die ons denken en doen gingen beïnvloeden
3. Drie lessen die we door schade en schande leerden.

Luik 1: Drie grote veranderingen

Het eerste luik van deze brief gaat over drie grote veranderingen, fysiek en mentaal, die we sinds 2021 doorvoerden om ons grote doel, de best beschermde en meest leefbare Delta van Europa waar te maken.

a. Een wisseling van perspectief, water stuurt

Tijdens de zomer van 2021 hadden er twee ingrijpende gebeurtenissen plaats. Piekbuien zorgden in Limburg voor een watersnoodramp waarbij veel materiële schade ontstond. Ook in België en Duitsland stroomden rivieren en beken over, daar vielen meer dan 200 doden.

Een tweede ingrijpende gebeurtenis was een nieuw rapport van het internationale klimaatpanel IPCC: menselijk gedrag is de oorzaak van klimaatverandering en klimaatverandering verandert sneller en ingrijpender het weer.

We waren in de zomer van 2021 hard toe aan een fundamenteel andere benadering van onze ruimtelijke ordening; het syndroom van de maakbaarheid had zijn langste tijd gehad. Het water- en bodemsysteem moesten we omarmen als leidend principe bij de inrichting van ons land, om het hier ten tijde van klimaatverandering veilig en leefbaar te houden.

Water stuurt sinds 2021. Deze wisseling van perspectief is de grootste verandering van de afgelopen 400 jaar geweest. Nadat ons leven tot circa 2020 werd overheerst door stormachtige ontwikkelingen in het virtuele domein kenmerkte de verdere 21ste eeuw zich door grote veranderingen in de fysieke leefomgeving. De wisseling van denkmodel ziet er als volgt uit:

We ontdekten opnieuw de betekenis en de waarde van het water- en bodemsysteem. We gingen denken en werken binnen een systemische samenhang.

b. Leven met water, bouwen met de natuur

Door de Deltawerken en de grote technologische innovaties waren we overtuigd geraakt van de maakbaarheid van de fysieke ruimte. We spraken over klimaatadaptatie alsof die in een handomdraai gefikst was. Met alleen harde technologie konden we ons land echter niet langer beschermen, we leerden weer met het water te leven en gingen bouwen met de natuur.

c. Grote, moedige werken, grootmoedige werken

In lijn met het besef dat we opnieuw moesten leren leven met het water voerden we in de afgelopen vier eeuwen grote, moedige werken uit. We durfden te kiezen: Het Groene Hart en de Gelderse Vallei kregen een bestemming voor natuur, extensieve bewoning en extensieve landbouw. De Randstad kreeg gezonde concurrentie van de Zandstad, wonen op de hoger gelegen zandgronden werd weer net zo normaal als het voor onze voorouders was.

Luik 2: Drie hervonden waarden

Nederland is na jouw overlijden in 1232 bekend geworden door de innovatieve aanpak van het watervraagstuk. De sociale innovatie was minstens zo belangrijk. In jouw hulpvaardigheid en waardigheid, lieve Elisabeth, vonden wij een oproep om stil te staan bij de waarden van een samenleving. Vanuit het liberalisme en neo-liberalisme gingen we weer op zoek naar het ‘communale’, in de overtuiging dat we alleen vanuit een nieuwe vorm van solidariteit onze toekomst konden veilig stellen. Drie waarden gingen ons in de afgelopen vier eeuwen beïnvloeden:

a. Solidariteit

Solidariteit klonk ouderwets. We waren toch allemaal zelfredzaam, de overheid kon gemakkelijk terugtreden in een welvarend land? Maar de grote ruimtelijke herinrichting van Nederland kon niet zonder de solidariteit opnieuw uit te vinden. Solidair met agrariërs die ervoor zorgden dat de Nederlander in plaats van 70 procent in 1850 in 2021 nog maar 11 procent van zijn inkomen aan voedsel besteedde. Met inwoners van verzakte huizen die bij elke piekbui tientallen centimeters water in hun woonkamer hadden staan.

b. Weerbaarheid

Weerbaarheid gaat ook over je buren, krijgt kracht door wederkerigheid: samen redzaam zijn. Als het water komt, zijn we er voor elkaar. We kunnen bij elkaar schuilen of we helpen elkaar het huis uit, op weg naar een toevluchtsoord. Het was zoals in 1421 zoals je ziet op het tweeluik: inwoners wisten samen te vluchten.

• Wij herontdekten die gezamenlijke weerbaarheid. De zorg voor de waterveiligheid was tijdenlang ‘uitbesteed’ aan de waterschappen. Toen de zeespiegel steeg en de landspiegel verder daalde, drong het tot ons door dat de instituten niet altijd en overal kunnen zijn. Dat we zelf de hand aan de ploeg moesten slaan.
• De afbeeldingen van de vluchtende bevolking in 1421 kregen een grote actualiteitswaarde. Ze wekten ons uit de verraderlijke slaap van de vanzelfsprekendheid.

c. Daadkracht

Die was hard nodig in 2021. We waren allang voorbij 1996 toen het liedje ‘Vijftien miljoen mensen’ populair en actueel was. Sindsdien wonen we hier met meer dan 20.000.000 inwoners, een verdubbeling sinds de watersnoodramp in 1953 toen Nederland 10,4 miljoen inwoners telde. De Deltawet werd eendrachtig aangenomen en gefinancierd.

Er was een groot gevoel van urgentie. Zo’n ramp met 1836 dodelijke slachtoffers mocht nooit, nooit meer gebeuren. Ons grote probleem in 2021 was een minder sterk gevoeld urgentiegevoel. Daarin brachten de overstroming en evacuatie in 1995 nog geen verandering.

Het urgentiegevoel kwam er in het herdenkingsjaar 2021 door de watersnoodramp in Limburg, België en Duitsland en het klimaatrapport van het IPCC. Dat culmineerde in een massale belangstelling voor de waterschapsverkiezingen in 2023. Nog 27 jaren scheidden ons van 2050, het jaar waarin Nederland de eerste klimaatbestendige Delta ter wereld werd. Vanaf 2023 ging het crescendo in de uitvoering, de daadkracht was terug in Nederland.

d. Herwaardering van Nederland

Het was de COVID-pandemie die ons de waarde van Nederland, van de vruchtbare delta waarin wij leven, deed herontdekken. Wandelend, op de fiets, varend, zwemmend herontdekten we Nederland, realiseerden we ons hoe het landschap onze identiteit mede vormt. Hier is Nederland, hier is een omgeving om zuinig op te zijn, om in te investeren, een land waar bloei een leidend principe werd, bloei en niet zozeer groei. Dan, lieve Elisabeth, kom ik aan het laatste, derde luik. De lessen die we sinds 1421 hebben kunnen leren. Door schade en schande.

Luik 3: Drie lessen uit de geschiedenis

a. Bestuur verantwoordelijk

In dat woord zit ‘antwoord’ besloten. In de aanloop naar 1421 was sprake van grote bestuurlijke onenigheid, de twisten tussen de Hoeken en de Kabeljauwen eisten letterlijk hun tol: de kas van het Graafschap Holland kon niet meer voorzien in een goed onderhoud van de dijken.

In de aanloop naar 1953 verwaarloosden we opnieuw de dijken, op de waarschuwingen van deskundigen kwam geen antwoord. Het land was in wederopbouw na WO II, woningbouw en voedselproductie stonden voorop. De dijken konden wel even wachten… In 2021 bleek een eendrachtig antwoord op de klimaatcrisis geen gemakkelijk opgave voor bestuurlijk Nederland.

b. Ontwikkel duurzaam

Al in de jaren vóór 1421 gingen we niet duurzaam om met onze leefomgeving: de zogenoemde voorlanden werden geëxploiteerd voor de winning van met name zout. En juist die voorlanden waren belangrijk om de golfaanvallen op de dijken te beperken. De grenzen aan de groei heette het rapport van de Club van Rome in 1972. We lieten het een halve eeuw liggen totdat we de oproep van deze wetenschappers beantwoordden.

c. Van maakbaarheid naar veerkracht

Onder andere door de geslaagde Deltawerken na de ramp van 1953 groeiden naoorlogse generaties op met het syndroom van de maakbaarheid. Wij hadden de strijd tegen het water in ons voordeel beslecht.

Lieve Elisabeth, ik heb goed gekeken naar het tweeluik van de vloed in 1421. De burgers van toen wezen ons de weg naar veerkracht. De boodschap van 1421 was in 2021, toen we samenkwamen voor de 600-jarige herdenking, actueler dan ooit. Wij dachten over het verleden te spreken, wij spraken over de toekomst. Van een maakbare samenleving evolueerden we in de afgelopen 400 jaar naar een veerkrachtige samenleving.

Lieve Elisabeth, na duizend jaar bied ik je dit drieluik aan. De naar jou genoemde vloed dwong ons in 1421 op de vlucht. Een millennium later wonen we nog steeds in de vruchtbare Delta die in 2050 als eerste ter wereld klimaatbestendig werd. We toonden in verbondenheid veerkracht.

De Grote Kerk in Dordrecht vormt nog steeds een baken in het bestaan van velen. Ik groet je vanuit mijn hart!