2021: een terugblik op ons afgelopen jaar

Erfgoed in tijden van corona

“Het einde lijkt in zicht, nog even volhouden dus!” Dat schreven we in onze Terugblik 2020. Waar we aan het begin van de 2020 nog hoopvol waren dat de coronacrisis ten einde liep, werd het na de zomer duidelijk dat dit helaas nog niet het geval was. Ook op de erfgoedsector had de pandemie in 2021 een impact die zijn waarga niet kent: op de financiën natuurlijk, het aantal vrijwilligers, en onzekerheid over de maar uitblijvende terugkeer naar het 'oude normaal', of tenminste een voorspelbaarder en solide situatie. Bij Erfgoedhuis proberen wij zo goed mogelijk te anticiperen op deze realiteit om onze kerntaken te vervullen: zorgen dat erfgoed kan worden behouden, beleefd en benut!

Dit jaar hebben wij hiertoe verder geëxperimenteerd met het gebruik van nieuwe media en digitale bijeenkomsten. We hebben - waar tijdelijk weer mogelijk - fysieke bijeenkomsten georganiseerd en zijn begonnen met het combineren: heuse ‘hybride’ evenementen kwamen hierdoor tot stand. Zo waren de Erfgoeddag Zuid-Holland 2021 en de bijeenkomst Verder na Corona van het Museumplatform Zuid-Holland op locatie én digitaal bij te wonen en werd de bijeenkomst Leven in de Mediene, toen deze op het laatste moment toch digitaal georganiseerd moest, uitgezonden in Verhalenhuis Bélvèdere, waar deze eerst gepland was. 

Het lijkt erop dat leven met coronamaatregelen nog wel even het, inmiddels niet meer zo nieuwe, normaal blijft. Wij zijn in ieder geval klaar voor de uitdaging en we blijven gewoon ontwikkelen, organiseren en kennis verspreiden!

Van archeologie tot z: kennis delen voor beleid

Diverse van onze activiteiten zijn gericht op het ondersteunen van overheden en erfgoedorganisaties: met actuele en nieuwe relevante kennis, zodat ze beter hun werk kunnen verrichten.

In 2021 resulteerde dit bijvoorbeeld in een drukbezette steunpuntfunctie voor monumenten en archeologie en drie bijeenkomsten voor gemeenten, bijvoorbeeld over Post 65-architectuur zoals je die onder andere in Zoetermeer vindt (zie afbeelding hierboven), en over de toekomst van ons cultuurlandschap. Erfgoedhuis droeg verder intensief bij aan het lopend onderzoek naar werk en leven in en om de Zuid-Hollandse molens, en bleef zich inzetten om deze via oral history nauwkeurig vast te leggen als Molenverhaal.

Wie wat bewaart: ondersteuning erfgoedcollecties

Erfgoedhuis zet zich in voor het beheer, behoud en de ontsluiting van erfgoedcollecties. Zo ondersteunen we regelmatig bij het realiseren van exposities in het Archeologiehuis Zuid-Holland, in Alphen aan den Rijn. In juli 2021 werd de tentoonstelling Oude botten, nieuwe verhalen geopend, over osteoarcheologie, een relatief nieuwe tak van sport in de archeologie. Doel is de vinger te leggen op de vraag hoe gezond de vroegere bewoners van Zuid-Holland waren, waar ze vandaan kwamen en aan wie verwant (zie afbeelding boven). 

Erfgoedinstellingen gaan steeds meer mee met de vaart der volkeren en zetten hun verzameling en 'verhaal' online; Erfgoedhuis biedt partijen en geïnteresseerden ondersteuning en advies bij de onderwerpen binnen digitalisering. Zo organiseerden we cursussen Adlib, Linked Open Data, fotograferen van objecten en publiceerden we factsheets.

Erfgoedhuis ondersteunt ook gemeenten bij het beheer van hun roerende collectie. In 2021 zijn een drietal audits collectiebeheer uitgevoerd en is onderzoek verricht naar de eigendomssituatie van aanwinsten binnen een collectie. Erfgoedhuis adviseerde tevens bij vraagstukken rond waardering en afstoting.

Nieuwe inzichten: reflectie en debat

Erfgoedhuis stond in 2021 aan de wieg van een uniek project: taaltrainingen voor Nieuwe Nederlanders, gegeven vanuit musea. Tijdens de lessen, die ze als onderdeel van hun inburgeringsprogramma volgen, maken ze via de museumcollectie op een laagdrempelige kennis met de taal, cultuur en het erfgoed dat ook voor hen relevant is. Deelnemende musea en de deelnemers zijn enthousiast, dus wordt ook in het komende jaar vervolgd!

“Water en het bodemsysteem vormen de basis van ons bestaan. Dat zou in de grondwet opgenomen moeten worden.” Dijkgraaf Jan Bonjer legde, als een van de keynotesprekers, met een visionair verhaal tijdens de Erfgoeddag de vinger op de gevoelige plek: er is volgens hem van bestuurlijk tot individueel niveau een cultuurverandering nodig om deze factoren mee te wegen in ons doen en laten, ook ten aanzien van erfgoed.

De Erfgoeddag richtte zich geheel op het thema Water, wat veel debat met zich meebracht over de toekomst van Zuid-Holland en ons erfgoed. Want hoe en in welke mate vormt water (of een gebrek daaraan) een bedreiging voor het behoud van ons cultureel erfgoed? Wat betekent dit voor de inwoners van deze provincie? Het leverde inhoudelijk een levendige en afwisselende dag op.

Op de valreep kon de Erfgoeddag in november nog op locatie georganiseerd worden. Een week later zat Nederland weer grotendeels op slot. Deelnemers konden fysiek aanwezig zijn in de prachtige Schouwburg Kunstmin in Dordrecht, of digitaal meekijken via een livestream vanuit de Grote Zaal. Zo werden er in totaal zo'n 250 mensen bereikt.

Door corona kon een aantal activiteiten niet doorgaan, maar een eerder uitgestelde bijeenkomst over joods erfgoed vond wel plaats (lees de terugblik), en was dankzij (of ondanks) het online karakter van Zoom een succes. Dat gold ook voor een aantal bijeenkomsten van ons Museumplatform, dat digitaal doorgang kon vinden.

Appt het voort: promotie van het erfgoed

Een mijlpaal was er in september, toen Erfgoedhuis een nieuw online platform lanceerde; een gloednieuwe corporate website gericht op erfgoedprofessionals en -vrijwilligers, en een vernieuwde website voor ons merk Geschiedenis van Zuid-Holland, met als doelgroep het bredere publiek van erfgoedliefhebbers en -geïnteresseerden in de historische verhalen achter erfgoedlocaties en diverse thema's. Op beide sites zetten we met volle overtuiging in op het behouden, benutten en beleven van erfgoed, door het aanbieden van cursussen, publicaties, verhalen en activiteiten.

Op de nieuwe publiekswebsite kon erfgoedminnend publiek zijn hart ophalen met de nieuwe Prins Frederiks Parkenroutes: een drietal wandelingen over en langs de meest bijzondere plekken op het voormalig landgoed van Prins Frederik der Nederlanden (1797-1881). Het oer-Zuid-Hollandse thema water kreeg een geheel eigen diepgang met de publicatie van de omvangrijke Atlas van de Trekvaarten in Zuid-Holland, een rijk geïllustreerd overzichtswerk van een van de belangrijkste vervoersmiddelen tot aan de komst van de spoorwegen. En voor het nog verdere verleden publiceert het Erfgoedhuis elk jaar de Archeologische Kroniek, een overzicht van de meest bijzondere archeologische opgravingen en vondsten van het jaar ervoor; in feite een tipje van de sluier van onderzoek dat vaak vele jaren loopt, soms geheel buiten beeld van het bredere publiek. Ook voor de afgelopen editie was er weer een mooie selectie van hoogtepunten.

Wijzer met erfgoed: deskundigheidsbevordering

Onder de noemer Kennis is Kracht organiseert Erfgoedhuis Zuid-Holland jaarlijks een reeks cursussen en publiceert het factsheets. Vooral kleinere erfgoedinstellingen blijven hierdoor bij, zodat ze bezoekers en vrijwilligers kunnen binden en hun collectie up-to-date houden. In 2021 zette Erfgoedhuis ook de schouders onder het landelijke platform Erfgoedvrijwilliger.nl, dat gerealiseerd werd binnen het interprovinciale programma Regio is Groei. Doel van genoemde website is om met vereende krachten te investeren in werving en deskundigheid van vrijwilligers en zo erfgoed helpen te behouden.

Het Erfgoedhuis en Kunstgebouw hebben eerder een alliantie gesloten voor het realiseren van de Digitale Scheurkalender Burgerschap. In dit online lespakket voor de onderbouw van het vmbo worden ook gevoeliger kwesties bespreekbaar gemaakt; in 2021 werd een nieuwe les over Sint en Piet toegevoegd. Dat deze samenwerking succesvol was, bleek in juli toen de Scheurkalender de prestigieuze Europese onderwijsprijs het Comenius EduMedia Zegel in de wacht sleepte. Een fantastische blijk van erkenning.

Erfgoed is voor iedereen: dat is de gedachte die voortvloeit uit het Verdrag van Faro, met als sleutelwoorden burgerinitiatief en -participatie. In het afgelopen jaar heeft Erfgoedhuis Zuid-Holland zich ingezet om deze gedachte uit te dragen en verder gestalte te geven. Dat deden we met digitale bijeenkomsten en door het gesprek aan te gaan met gemeenten en instellingen. 

Voor het rondleiden van mensen op een van de 225 molens in Zuid-Holland zijn vrijwilligers hard nodig. Erfgoedhuis realiseerde als ondersteuning van de cursus Molengids samen met kenner Kees Kammeraat een drietal cursusvideo's.

Het gouden ei: innovatieruimte

Jan Anderson, oprichter en eigenaar van het Streekmuseum Jan Anderson in Vlaardingen, is 85 jaar. Wat gebeurt er wanneer hij niet meer voor zijn museum kan zorgen? Wordt hij opgevolgd, of is er een andere toekomst voor dit museum? In de zomer van 2020 ontstond hiervoor een uniek idee: we verzegelen de collectie als geheel voor een x aantal jaar en behoeden deze zo voor ontleding, gedeeltelijke overname, kringloop en vuilstort. Door de ontstane afstand in jaren kan de collectie door de erfgoedspecialisten van de toekomst (de Reinwardt-studenten van nu) beter naar waarde worden geschat en in historische context geplaatst.

Op 10 november 2021 tekenden Erfgoedhuis Zuid-Holland en betrokken partijen, Reinwardt Academie, de RCE en Streekmuseum Jan Anderson, een intentieverklaring voor deze radicaal vernieuwende bewaarstrategie: het Doornroosjescenario. Een innovatief project dat volop aandacht trok van de media en ook in 2022 nog een vervolg krijgt.

Steen voor steen: behoud van monumenten

De Monumentenwacht is de buitenwacht van Erfgoedhuis: een team van deskundige inspecteurs die met raad en daad op bezoek gaan bij monumenten, van particuliere woningen tot molens, musea, kerken en landgoederen. Meestal resulteert de inspectie in een overzicht van de conditie, al dan niet met advies voor het plegen van onderhoudsingrepen (bekijk alle diensten).

In 2021 heeft de Monumentenwacht een start gemaakt met het aanbieden van duurzaamheidsadvies, een dienst die even actueel als urgent is: door klimaatverandering en de energietransitie neemt ook voor monumenteigenaren de noodzaak toe om aanpassingen te laten doen aan hun pand. Deze zijn gericht op behoud, energiebesparing en bescherming tegen de gevolgen van klimaatverandering. In 2022 gaan we deze dienst verder optimaliseren en uitdragen, want Erfgoedhuis ziet hierin een uitgelezen kans om spijkers met koppen te slaan voor het langdurig behoud van ons erfgoed. En af en toe zetten provincie Zuid-Holland en het Erfgoedhuis hiervoor een monument in het zonnetje met een compliment. Dat houdt de moed erin!