Waarom een bot geen scherf is: terugblik Netwerkdag Archeologie

De netwerkdag begon met een warm welkom door dagvoorzitter Marielle Hendriks, directeur-bestuurder Erfgoedhuis Zuid-Holland. In de daaropvolgende lezingen werd stilgestaan bij archeologisch onderzoek van menselijk skeletmateriaal en bij de opgravingen hiervan. 

Nieuwe mogelijkheden van oude botten

Rachel Schats, assistent professor Human Osteoarcheology (Universiteit Leiden), nam ons mee in het ontstaan van de osteoarcheologie en methoden en technieken die vroeger en nu worden toegepast. Zo is macroscopie het kijken naar botten om hier informatie uit af te leiden, en via biomoleculaire methoden kan men bijvoorbeeld isotopen- en DNA-onderzoek doen. Het is belangrijk om respectvol om te gaan met menselijk botmateriaal tijdens het onderzoek, zo betoogde Schats verder.

Stadsarcheoloog Tim de Ridder (gemeente Vlaardingen) illustreerde de mogelijkheden van DNA-onderzoek, zoals het onderzoek naar verwantschap van Vlaardingers van nu met de Middeleeuwse bewoners van Vlaardingen. 

Een bot is niet een scherf 

Op de dag kwamen ook de ethische kwesties rondom osteoarcheologisch onderzoek aan bod. Omgaan met menselijk botmateriaal is immers heel anders dan omgaan met, bijvoorbeeld, archeologisch aardewerk. Dit vereist niet alleen een andere mind-set, maar ook andere regels. Hoe ga je in het lab om met archeologisch botmateriaal? En moeten botten na onderzoek bijvoorbeeld worden herbegraven? 

Ook tijdens het opgraven kom je als onderzoeker soms voor lastige kwesties te staan. Wanneer er niet genoeg budget is om een heel grafveld op te graven, wat doe je dan wel en niet? Kun je bijvoorbeeld van alle skeletten een kies trekken zodat er DNA-onderzoek gedaan kan worden? En hoe ga je om met de emoties en reacties die zo’n opgraving opwekken bij het publiek?

Tim de Ridder (gemeente Vlaardingen), Peter Stokkel (gemeente Den Haag) en Steven Jongma (gemeente Delft) namen ons mee in de keuzes die zijn gemaakt tijdens het opgraven van skeletmateriaal in Vlaardingen, Den Haag en Delft; verschillende gemeenten die elk een verschillende aanpak vereisten.

Tijdens de lezing van Peter Stokkel werd gevraagd naar de naam van het publieksboek over de opgraving rondom de Grote Kerk. Dit is: ‘Graven onder de Haagsche toren; Opgravingen van het kerkhof rond de Grote Kerk (Evert van Ginkel & Monique van Veen & Andjelko Pavlović)’.

Evert van Ginkel schetste aan de hand van voorbeelden uit de wetenschap en actualiteit hoe er telkens moet worden gereflecteerd op wat voor doel het onderzoeken en tentoonstellen van menselijk botmateriaal dient, en wat voor emoties dit teweeg kan brengen. Toen een delegatie witte archeologen op St. Eustatius een grafveld van slaafgemaakten opgroef, riep dit veel verontwaardiging op.

Ook wordt osteoarcheologie soms ingezet voor politieke doeleinden, bijvoorbeeld toen Hugo Chávez een 3D-reconstructie van nationale held Simón Bolívar liet maken op basis van de veronderstelde botten van Bolívar. En zelfs dichter bij huis kan osteoarcheologisch onderzoek ingezet worden om nationale sentimenten op te wekken; bijvoorbeeld toen de Tweede Kamer een zoektocht startte naar de overblijfselen van raadspensionaris Johan van Oldenbarnevelt.

Omgaan met menselijk botmateriaal is zeker geen neutrale aangelegenheid, zo werd wel duidelijk; als archeoloog moet je rekening houden met verschillende waarden, meningen en belangen.

Oude Botten, Nieuwe Verhalen 

De dag werd afgesloten aan de tentoonstelling Oude Botten, Nieuwe Verhalen in het Archeologiehuis. Evert van Ginkel nam ons mee op zaal en vertelde alles over de verschillende onderzoeken die hier worden besproken. De tentoonstelling is voorlopig nog te zien in het Archeologiehuis, dus ga zeker eens langs!