2023: een terugblik op ons afgelopen jaar

Beleidsgerichte informatie en onderzoek

Erfgoedhuis Zuid-Holland ondersteunt overheden en erfgoedorganisaties met relevante kennis en informatie, en onderzoekt nieuwe beleidsgebieden en kennislacunes. Een voorbeeld? Ons Provinciaal Steunpunt Monumenten, Cultuurlandschap en Archeologie, dat naast de gebruikelijke advies- en helpdeskwerkzaamheden in 2023 bijeenkomsten organiseerde over onder meer kerkenvisies, de omgevingswet, vrijwilligers in de archeologie en het behoud van historische interieurs.

Die laatste bijeenkomst was extra feestelijk, omdat daar ook de uitreiking van de publieksprijs Kerk+Interieur plaatsvond. Deze campagne was bedoeld om aandacht te vestigen op het unieke erfgoed dat in gebedshuizen te vinden is, want ook dit heeft zorg en waardering nodig om goed behouden te blijven. De prijs ging naar de Noorse Zeemanskerk in Rotterdam.

We verrichtten - of initieerden - onderzoek naar onder meer de rol van vrijwilligers in de archeologie, de korenmolenaars in de Zuid-Hollandse geschiedenis en de staat van digitalisering door kleinere erfgoedinstellingen. Het laatste onderzoek resulteerde in dit rapport met aanbevelingen. En hiermee zijn erfgoedinstellingen weer wat geholpen.

Beheer, behoud en ontsluiting van erfgoedcollecties

Het Erfgoedhuis zet zich in voor het beschikbaar houden van erfgoed voor de samenleving, onder meer door het stimuleren van digitalisering en ontsluiting van erfgoedcollecties via onze activiteiten. Dat doen we in de breedste zin van het woord. Of het nu gaat om Starten met je (digitaal) archief, het (opschonen van) termen in je collectieregistratie, het fotograferen van je collectie, de Limes zichtbaar maken op Wikipedia en op landelijke platforms, of de taaiere materie van auteursrecht en privacywetgeving: het Erfgoedhuis droeg in 2023 zijn steentje bij aan (bij)scholing van de vele medewerkers en vrijwilligers van erfgoedinstellingen. Via onder andere een drukbezochte studiemiddag over de Watersnoodramp besteedden we aandacht aan de provinciale collectie.

Ook is het Erfgoedhuis zelf actief betrokken bij een van de (tijdelijke) collecties, namelijk die in het Archeologiehuis Zuid-Holland in Museumpark Archeon in Alphen aan den Rijn. In het afgelopen jaar werd deze expositieruimte ingericht met de tentoonstelling Strijd in de graventijd, met als hoogtepunt twee unieke Middeleeuwse wapenhandschoenen. Op onze verhalenwebsite Geschiedenis van Zuid-Holland gaven we in de rubriek Vondst met een verhaal ruim aandacht aan andere archeologische ontdekkingen, zoals een 14e eeuwse leren wapenuitrusting, een Romeins zuigflesje en dito armbeurs.

Onze ondersteuning aan collecties reikt verder dan alleen de agenda-activiteiten; via nieuwe factsheets over onder meer eerste hulp bij persoonsgegevens, hoe ga je om met schenkingen en minimale registratie van objecten bereik(t)en we een breder publiek.

Debat en reflectie

Om in te kunnen spelen op het steeds veranderende beleidsveld voert en modereert het Erfgoedhuis debat en reflecteert het op de ontwikkelingen die binnen het erfgoedveld (gaan) spelen. De activiteiten hiertoe worden georganiseerd voor de achterban van het Erfgoedhuis of zijn gericht op het functioneren van het Erfgoedhuis in provinciale, nationale en internationale netwerken, waardoor we beter in staat zijn onze doelgroepen te bedienen.

In 2023 vervulden we deze kernfunctie door het organiseren van een groot aantal bijeenkomsten, voor niche- en bredere netwerken. De voorjaarsbijeenkomst en die in het najaar voor het Molennetwerk werden traditioneel drukbezocht, met volop ruimte voor verbinding en inhoudelijke verdieping. Voor het aanverwante agrarisch erfgoed was er op 22 november de bijeenkomst Boerenbont. 

Aan het andere einde van het spectrum is er de jaarlijkse Netwerkdag Archeologie, die in 2023 in het teken stond van conflictarcheologie, een thema dat niet alleen over 'de botte bijl' gaat, zo bleek:

Het Erfgoedhuis richtte zich op nog meer doelgroepen en thema's; zoals bij de bijeenkomst op 16 oktober voor het Museumplatform over hoe je de zaakjes als museum op orde houdt, de expertisedag Joods erfgoed op 1 november, en met bijeenkomsten voor de Kring van Archivarissen. De Vrijwilligersdag op 10 juni was een zonnige dankuiting aan alle mensen die erfgoed (en groen) helpen behouden en beleefbaar maken.

Op 2 november - weer of geen weer - trakteerden we onze hele achterban op een Erfgoeddag om niet gauw te vergeten: temidden van een razende storm ging het in Rotterdam over het 'Doornroosje-handboek', tien jaar erfgoedlijnen, uitdagende herbestemmingsprojecten, maritieme ensembles en als no-nonsense-afsluiter de immer populaire stedenbouwkundig ontwerper Riek Bakker. Het was boeiend, gezellig en bij vlagen lachwekkend. Gelukkig hebben we de foto's (én video's) nog!

Ook buiten Zuid-Holland zetten we lijnen uit en positioneren we ons: externe netwerken waaraan het Erfgoedhuis deelneemt zijn bijvoorbeeld het Overleg Provinciale Erfgoedhuizen Nederland (OPEN), het Landelijk Contact Museumconsulenten (LCM) en het landelijk netwerk Provinciale Steunpunten Cultureel Erfgoed.

Collectieve vertegenwoordiging en promotie
van het Zuid-Hollandse erfgoed

Het Erfgoedhuis ondersteunt het erfgoedlijnenbeleid van de provincie Zuid-Holland, promoot het erfgoed en maakt dit toegankelijk voor het publiek. De film over tien jaar Erfgoedlijnen, die tijdens de Erfgoeddag in première ging, is hiervan een goed voorbeeld.

Onze verhalenwebsite geschiedenisvanzuidholland.nl is de vertaalslag van dit erfgoedlijnenbeleid naar het brede publiek. In 2023 publiceerden we bijvoorbeeld de nieuwe thema's groene vingers, vervoer, migratie, Erfgoed werkt! en het koloniale verleden van landgoederen en buitenplaatsen. Een samenwerking met Nationaal Park Hollandse Duinen leverde een mooie audiotour op, waarbij busreizigers worden gegidst langs een aantal van deze markante plekken in de landgoederenzone en duinstreek. En voor wie er helemáál voor wilde gaan: tijdens de Dag van het Kasteel konden geschiedenisliefhebbers hun hart ophalen met een immersive kasteelervaring op een van de deelnemende locaties.

Evergreens zijn er ook op onze publiekswebsite: het verhaal Het geheim van het jarendertighuis, de Bunkerroute bij Ouddorp en Herinneringen aan klooster De Goede Herder in Zoeterwoude deden het ook afgelopen jaar onverminderd goed. Een van de thema's die de laatste jaren booming zijn, is het ontstaan van Holland, oftewel de periode 1000-1300 waarin de basis werd gelegd van de twee huidige kustprovincies. Op 12 mei organiseerde het Erfgoedhuis met de gloednieuwe Stichting Ontstaan van Holland de Holland (mid)Dag, dit keer over het Haagse binnenhof als middeleeuws machtscentrum. En in ditzelfde oude straatje: sinds jaar en dag verzorgt het Erfgoedhuis de Archeologische Kroniek, een handzaam overzicht van vondsten en opgravingen in het voorgaande jaar. Onder de achterban van actieve vrijwilligers wordt de uitgave gewaardeerd, zo ook in 2023. 

Het Erfgoedhuis ondersteunt de provincie bij haar erfgoedbeleid. Heel concreet betekende dit in het afgelopen jaar ook dat we in de aanloop naar de provinciale verkiezingen het Cultuurdebat organiseerden, waarin de kandidaats-Statenleden goede sier konden maken hoe, hoezeer of hoe weinig ze voor cultuur en erfgoed zouden kunnen betekenen. Het werd een opvallend volmondig 'ja' voor cultuur. De Verkiezingsmatrix die we in de aanloop publiceerden maakten de standpunten goed inzichtelijk. In een afsluitend interview blikten we terug op onze samenwerking met gedeputeerde Willy de Zoete, met wie we de afgelopen jaren intensief optrokken.

Het Erfgoedhuis is gevestigd in Delft, in een oud weesmeisjeshuis aan de Oude Delft. Op 10 september, tijdens Nationale Monumentendag, openden we de deuren om het grote publiek te laten kennismaken met de geschiedenis van dit mooie pand en met het werk dat wij hier vandaan doen. Het werd een razend succes, met een aanhoudende polonaise van erfgoedminnaars door het kantoor.

Deskundigheidsbevordering

Het erfgoed valt of staat bij de gratie van de inzet van circa 40.000 actieve vrijwilligers. Hoe mooi is het dat zij - soms dagelijks - op de been zijn om dit te helpen behouden, beleven of benutten? Erfgoedhuis Zuid-Holland waardeert deze inzet, en erkent tegelijkertijd de noodzaak om deze groep vitaal en fris te houden. Dat doen wij door mensen op te leiden en te werven, bijvoorbeeld via het interprovinciale project Erfgoedvrijwilliger. In 2023 organiseerden we via dit platform cursussen sociale toegankelijkheid, crowdsourcing en het gebruik van termen in je collectieregistratie. En na een tijdje heb je dan een Slimste Erfgoedvrijwilliger, nota bene 'ons' Streekmuseum Goeree-Overflakkee, dat deze landelijke prijs binnensleepte.

Opleiden doet het Erfgoedhuis op nog meer fronten, bijvoorbeeld het project de Digitale Scheurkalender Burgerschap. Ook in 2023 verscheen een nieuwe les, ditmaal over mensenrechten. Geen overbodige stof! In het verlengde kreeg het project Sprekend Erfgoed gestalte in 2023, met een mooie reeks taallessen NT1 en NT2 in meerdere musea.

Innovatie

Met al die werkzaamheden zou je haast denken dat we aan vernieuwen niet toekomen. Niets is minder waar: ook innovatie is een van onze kernfuncties. Het zijn woelige tijden, en het Erfgoedhuis heeft een richtinggevende rol om af en toe met een frisse blik te kijken naar behouden, benutten en beleven van erfgoed. Dat doen we graag!

Innovatief hoogtepunt van het afgelopen jaar was het 'Doornroosjeproject', dat al enige jaren loopt, en een radicaal nieuwe bewaarmethode behelst. In 2023 was het tijd er echt mee de boer op te gaan: op 9 juni organiseerden we daarom het symposium Doornroosje: Ordelijk vergeten, waarin experts en bezoekers de ruimte kregen eens hun ongezouten reactie te geven op dit wilde plan. Tegen het decor van de Grote Kerk in Vlaardingen werd het een prikkelende middag. Deze kreeg vervolg in het Handboek Ordelijk Vergeten, dat tijdens de Erfgoeddag op 2 november werd gepresenteerd en de neerslag vormt van de verzamelde feedback, visie en opgedane inzichten van de bedenkers. En dan te bedenken dat er zelfs nog een documentaire over het project aan zit te komen. Wordt vervolgd, dus blijf wakker!

Monumentenwacht Zuid-Holland

De Monumentenwacht is de buitenwacht van Erfgoedhuis: een team van deskundige inspecteurs dat met raad en daad op bezoek gaat bij monumenten, van particuliere woningen tot molens, musea, kerken en landgoederen. Na de inspectie ontvangt de klant een overzicht van de conditie, al dan niet met advies voor het plegen van onderhoudsingrepen (bekijk alle diensten).

Het afgelopen jaar ging feestelijk van start, met het 50-jarig jubileum van de landelijke Monumentenwacht. In Delft werd - net als steden in heel Nederland - hiervoor een immense banner uitgerold vanaf de Nieuwe Kerk. En na afloop kon er geproost en gepraat worden in ons monumentale kantoor aan de Oude Delft. De Zuid-Hollandse afdeling werd overigens een jaar later opgericht, in 1974, dus dit jaar gaan we dat vieren. Samen met ons 25-jarig bestaan!

Incidentele opdrachten en benodigde extra financiering

Naast werkzaamheden en activiteiten die het Erfgoedhuis op basis van het jaarplan uitvoert voor provincie Zuid-Holland, worden ook projecten en opdrachten verricht met inzet van uren en/of budget die buiten de boekjaarafspraken vallen.

Een voorbeeld hiervan is de ondersteuning van de provincie door Monumentenwacht Zuid-Holland op het gebied van restauratie, groot onderhoud en herbestemming.