Historische moestuinen Landgoederenzone nog altijd vitale verbinders

In de Landgoederenzone van Zuid-Holland, van Hillegom tot in het Westland, vind je ruim tachtig kastelen, landgoederen en buitenplaatsen. Van oudsher horen bij deze buitenplaatsen moestuinen. Voor de eigen voedselvoorziening, maar soms werden er ook exotische planten en bomen geteeld. Door de jaren heen is er veel veranderd: sommige moestuinen zijn verdwenen, terwijl andere nog steeds in gebruik zijn. En te bezoeken!

De vroegere eigenaren van de huidige landgoederen en buitenplaatsen waren stadhouders, vermogende kooplieden, regenten en gegoede burgers. Zij lieten bij hun buitenhuizen grote parken en tuinen aanleggen. Met hun financiële mogelijkheden, verzamelwoede, nieuwsgierigheid én hun kundige hoveniers gaven zij vanaf de 17de eeuw vorm aan het landschap, waarin de voedselvoorziening een belangrijke plaats innam.

In de moestuinen werd in eerste instantie groenten en fruit gekweekt voor eigen gebruik. Op een aantal buitenplaatsen vonden eigenaren met hun hoveniers het een uitdaging om exotische planten en bomen te telen in het Hollandse klimaat. Met fruitmuren en broeibakken werden beschutte microklimaten gecreëerd en werden slimme technieken gebruikt om het teeltseizoen te verlengen.

Fruitmuren

Een aantal bijzondere exemplaren van deze fruitmuren vind je nog op Buitenplaats Berbice in Voorschoten. Deze zijn aan het eind van de 17de eeuw gebouwd in opdracht van Pieter de la Court van der Voort. De fruitmuur van landgoed Marlot in Den Haag, een retranchementmuur uit 1680, kun je zien als je op de weg naast het landgoed fietst. Dit is waarschijnlijk de oudste experimentele fruitmuur. Op Park Clingendael kun je een Slingermuur bezoeken. Deze muur vind je bij het koetshuis en dateert uit 1730.

Inventarisatie

Veel moestuinen van landgoederen en buitenplaatsen worden niet meer gebruikt, zijn bebouwd of zelfs helemaal verdwenen. In 2021 is - in opdracht van de erfgoedlijn Landgoederenzone van de provincie Zuid-Holland - in kaart gebracht waar deze historische moestuinen zich bevonden en wat ervan bewaard is gebleven. Erfgoedhuis Zuid-Holland begeleidde de uitvoering van deze inventarisatie samen met een werkgroep van experts.

De inventarisatie is gedaan op basis van topografische kaarten, luchtfoto’s, literatuur, digitaal onderzoek en veldonderzoek. Van de 80 onderzochte locaties bleken op 13 locaties nog functionerende moestuinen aanwezig, op 30 locaties waren herkenbare (nuts)elementen aanwezig, op 27 locaties bleken de moestuinen geheel verdwenen. Op de resterende tien locaties heeft, voor zover bekend, nooit een moestuin gelegen.

Tennis in de moestuin

De tuinen waren oorspronkelijk makkelijk te herkennen aan sloten, muren of hagen om de tuin. Moestuinen die inmiddels niet meer bestaan, hebben in de loop der jaren vaak een alternatieve functie gekregen. Eind jaren '20 van de 20ste eeuw gingen eigenaren van buitenplaatsen veelal op zoek naar nieuwe inkomstenbronnen. Zo zijn meerdere moestuinen veranderd in tennisparken: Marlot in Den Haag, Overvoorde en Welgelegen in Rijswijk en Vreugd en Rust in Voorburg. Andere moestuinen raakten bebouwd: zoals Klein Stadswijk en Kasteel Oud Wassenaar.

Kansen voor behoud 

Nu het lokaal verbouwen van groente en fruit, biologisch eten en biodiversiteit op steeds meer enthousiasme kunnen rekenen, bieden de kennis en inzichten uit deze inventarisatie eigenaren en belanghebbenden de kans om in de toekomst de productieve functie van de moestuin of boomgaard in ere te herstellen.

Op verschillende locaties zijn de historische moestuinen in gebruik gebleven voor de teelt van groenten, fruit of zelfs kerstbomen, zoals op Bijdorp en Oostergeest. Op landgoederen als Berbice, Ockenburgh en Oostduin in Den Haag is de nutsfunctie hersteld, waarbij vrijwilligers een hoofdrol spelen in het herstellen van de productieve functie. Op landgoed Ockenburgh en in de Leidse Tuin van kasteel Duivenvoorde wordt een deel van de groenten- en fruitoogst verwerkt in gerechten van nabijgelegen horecagelegenheden.

Daarnaast wordt op verschillende plekken met veel plezier gewerkt in de moestuin door arbeidsparticipanten, zorgbehoevenden of scholieren, zoals op de buitenplaatsen Zeerust, Dorrepaal en Rusthoff. Zo krijgen deze bijzondere historische moestuinen opnieuw een betekenisvolle functie.

Foto's: Floris Scheplitz / Erfgoedhuis Zuid-Holland