Terugblik: ‘Groen, sociaal, digitaal’, netwerkbijeenkomst beleidsmakers cultuur en erfgoed

2 mei 2024

Hoe speel je met erfgoed- en cultuurbeleid in op grote ontwikkelingen op gebied van klimaatverandering, participatie en digitalisering? Hoe kunnen erfgoed en cultuur elkaar versterken? De jaarlijkse netwerkbijeenkomst voor beleidsmakers cultuur en erfgoed stond dit jaar in het teken van ‘groen, sociaal, digitaal’: de Europese transitiespeerpunten. Op 25 april gingen we met elkaar in gesprek om nieuwe kennis op te doen, uit te wisselen en te inspireren.

Het zijn geen gemakkelijke opgaven, het groener, socialer en digitaler maken van de cultuur- en erfgoedsector. Hoe zorg je dat je op de hoogte bent van wat er moet gebeuren, maar tegelijkertijd niet overweldigd wordt? Dagvoorzitter Evita de Roode ging hierover in gesprek met Meindert Stolk (gedeputeerde Cultuur & erfgoed van de provincie Zuid-Holland), Thierry van Vugt (wethouder cultuur en erfgoed van de gemeente Gouda), Aukje Bolle (directeur-bestuurder Kunstgebouw) en Marielle Hendriks (directeur-bestuurder Erfgoedhuis Zuid-Holland).

Een beetje zorgen maken is gezond, dat zet aan tot actie.

Gelijke kansen en rechten op cultuur en erfgoed voor de gehele samenleving worden steeds belangrijker. Niet alleen het beschermen en behouden door experts, maar het in gesprek gaan met inwoners over wat ze belangrijk vinden. Hierbij kan het bijvoorbeeld gaan om de zachte kant van erfgoed: niet alleen de gebouwen en monumenten, maar ook de verhalen, gebruiken en tradities. Door het Rijk en de provincie wordt hard gewerkt aan een wettelijke verankering van deze ambities. Een aantal beleidsstukken, zoals het advies van de Raad voor cultuur ’Cultuur voor Iedereen’, en de propositie ‘Samen Cultuur Borgen’ van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), lichten verder toe hoe dit zou kunnen. Ook het Verdrag van Faro, dat door Nederland geratificeerd zal worden, biedt aanknopingspunten voor het (democratisch) borgen van cultureel erfgoed in beleid.

Deze wettelijke verankering leidt ook tot discussie. Wordt het borgen van cultuur en erfgoed zo niet een afvinklijstje, waarna het Rijk achterover kan leunen? We moeten continu met elkaar in gesprek blijven over hoe we deze gelijke toegang kunnen bereiken, en over hoe cultuur en erfgoed bijdragen aan het creëren van een prettige en mooie leefomgeving.

Een economie die de samenleving dient, niet andersom. Daarvoor is een sterke culturele infrastructuur onmisbaar. Cultuur en erfgoed leveren niet alleen een enorme bedrijvigheid, maar geven ook een stimulans aan het welzijn van mensen binnen onze samenleving.

Foto: Laura-anne Grimbergen

Ook de impact van klimaatverandering op cultureel erfgoed wordt besproken. Zo is bodemdaling in Gouda, maar op zoveel plekken in de wereld, een toenemend probleem. Kunst, erfgoed en cultuur bieden kansen om zulke abstracte opgaven tastbaar te maken.

In het middagprogramma werden de aanwezigen tijdens zes keuzesessies geïnspireerd over de thema’s.

Gouda is meer dan kaas, kaarsen en stroopwafels.

Verduurzaming van cultuur en erfgoed

Jet Bakels liet de potentie zien van immaterieel erfgoed op verduurzaming en hoe dit inspiratie kan bieden voor beleid. Verschillende erfgoedgemeenschappen kennen oude gebruiken rondom landschap en water. Zo liggen er mooie kansen in bijvoorbeeld het vroegere heggenlandschap, guerilla gardening, tegels wippen, het planten van tiny forests en bijvriendelijke bloemen. Emotioneel eigenaarschap van het landschap en eco-burgerschap zijn essentieel om weer symbiotisch samen te leven met de natuur.

Jan Jaap Knol presenteerde het onderzoek dat in 2022 werd uitgevoerd door de Boekmanstichting. Hierin werd de stand van verduurzaming in de culturele sector onder de loep genomen. Belangrijke conclusie is o.a. dat er nog onvoldoende inzicht in de klimaatimpact van de cultuursector is. Ook wordt er een gebrek aan ondersteuning binnen het (cultuur)beleid ervaren en blijken geld en ontzorging belangrijke behoeften. Veel culturele instellingen, zoals musea, zijn gehuisvest in monumentale panden. Verduurzaming hiervan vraagt om een grote investering, die bij voorkeur niet uit het cultuurbudget komt. Ook mag er meer vanuit beleid gestuurd worden op verduurzaming.

De kracht van digitale transformatie en AI

Gijs Meijer illustreerde hoe de digitale transformatie van organisaties kan helpen de culturele en erfgoedsector toekomstbestendig te maken. Belangrijk hierbij is om het publiek goed in de gaten te houden; dit verandert continu. Digitale transformatie vraagt om een integrale aanpak en continue aandacht. Een aantal handige tools om aan de slag te gaan met digitalisering zijn het DEN focusmodel en het Dashboard Cultureel Zuid-Holland in kaart.

Mahda Foroughi nam ons mee in de wereld van AI, dat staat voor Artificial Intelligence (kunstmatige intelligentie). AI biedt interessante nieuwe mogelijkheden om je publiek te betrekken. Hoe waarderen verschillende belanghebbenden erfgoed en cultuur in hun leefomgeving? En hoe kun je hier AI voor inzetten? Met AI zijn bestaande databronnen in te zetten om de publieke waardering rondom erfgoed en cultuur te analyseren. Hierbij kun je bijvoorbeeld bepaalde hashtags zoeken om een analyse uit te voeren, maar je kan ook actief aan bewoners vragen (in de vorm van een campagne) om een hashtag te gebruiken en hun mening over een bepaald onderwerp te geven.

Foto: Laura-anne Grimbergen

Verhalen met impact

Endi Kartokromo ging met de deelnemers in gesprek over beladen erfgoed. Bekend Hollands erfgoed, zoals Goudse kaas, lijkt op het eerste gezicht vrij onschuldig. Maar soms gaat er achter erfgoed een brede en complexe geschiedenis schuil. Inzicht in het koloniaal verleden van erfgoed verandert de manier waarop wij nu naar de geschiedenis kijken. Beladenheid is echter een kwestie van persoonlijke beleving. Niet iedereen ziet hetzelfde en door het hierover te hebben, ontdek je wat beladen is voor jezelf en de ander. We weten nog lang niet alles van ons erfgoed. Toch is het goed te focussen op dat we het nu wel weten en hoe we er in de toekomst mee omgaan. Het gaat om luisteren naar elkaar en proberen te snappen waarom iets voor een ander beladen is. Deelnemers ervoeren dit door zelf onderling in gesprek te gaan, net als inwoners van Gouda tijdens de stadsgesprekken over het koloniale verleden van de gemeente.

Ook voor Nicole van Dijk van Stichting Wijkcollectie zijn gesprekken een belangrijk middel om verhalen te verzamelen, delen en zichtbaar te maken. Hier werken ze bewust op wijkniveau en zoeken ze naar verhalen over mensen die dingen in gang zetten in de wijk, ‘change agents’, of verhalen die als input kunnen dienen voor veranderingen. De verhalen die in kaart worden gebracht zijn ‘nieuw immaterieel erfgoed’. Wijkcollectie werkt vanuit een toekomstgericht perspectief en stelt zichzelf altijd de vraag: hoe kunnen we dit verhaal overdragen? Of: hoe zorgen we ervoor dat dit verhaal toekomstgericht is? De rol van de erfgoedprofessional is daarbij die van makelaar. In hun projecten werken ze veel samen met lokale kunstenaars en andere partijen, waardoor de brug tussen erfgoed, kunst en cultuur gelegd wordt.

Sample de wijk

De laatste, maar zeker niet de minste sessie van de dag wordt verzorgd door Malique Mohamud van Concrete Blossom. Met sprekende voorbeelden uit The Niteshop, een buurtwinkel en een werkplaats voor postkoloniaal stedelijk erfgoed, illustreert hij hoe kennis en kunde van burgers aan de rand van de samenleving onmisbaar is in het aanpakken van transitieopgaven. Als erfgoedambtenaar is het belangrijk om embedded te zijn in de wijk: niet alleen even langsgaan om te praten, maar het erfgoed van je bewoners te kennen en weten wat er speelt. Om cultuur en erfgoed ‘participatief en inclusief’ te maken, hebben we geen diversiteit aan mensen nodig, maar een diversiteit aan kennis en zienswijzen. Creëer tussenruimte: de plek waar de kennis en waarden uit de beleidswereld en uit de wijk samenkomen.