Hoe kwetsbaar is het Zuid-Hollandse erfgoed? Terugblik lancering klimaatrisicokaarten

‘Waar denk je aan bij erfgoed en klimaat?’

Nick Warmerdam, projectleider vanuit Erfgoedhuis Zuid-Holland, opende de middag met de publiekspeilingtool Mentimeter met enkele vragen voor de zaal. Welke woorden komen er bijvoorbeeld als eerste in je op als je aan erfgoed en klimaat denkt?

Een vergelijkbare vraag werd ook tijdens de werksessies in mei en juni van 2024 gesteld. Op het scherm verschenen centraal in de woordenwolk: risico, extreem weer, kosten en bodemdaling. Verder werden ook woorden als transitie, kwetsbaarheid, vernatting en funderingen veel genoemd. 

Een mooi voorbeeld werd door Leiderdorps Museum genoemd, waarbij weerbaarheid als breder thema wordt opgepakt. Dat gaat verder dan enkel klimaatverandering, zo kijkt men ook naar de mogelijkheden bij uitval van elektriciteit ten gevolge van een cyberaanval. Als alle gemalen uitvallen, kunnen windmolens de boel dan opvangen? En wat heeft dit dan voor gevolgen?

Vervolgens werd plenair besproken wie al bezig is met het onderwerp, of de gevolgen al worden gesignaleerd, wat deze gevolgen zijn en of er al maatregelen worden genomen.

Iedereen merkt inmiddels de gevolgen. Musea, verenigingen en gemeenten zijn al actief bezig; van het vertellen van het verhaal over klimaat en weerbaarheid in musea tot het klimaatbestendig maken van steden en monumentale panden, opstellen van risicoplannen en klimaatstresstesten en monitoring van erfgoed.

Niet alle aanwezigen bleken al bezig. De bijeenkomst werd gezien als 'een startpunt om het verder te agenderen en kijken wat mogelijk is'. Er werd eveneens aangevuld dat klimaat en de risico's voor erfgoed niet altijd even zichtbaar zijn en ook niet altijd duidelijk is welke andere processen een rol spelen in de versterking van risico's.

Terecht werd dan ook de vraag gesteld; 'Hoe ga je hier als gemeente of organisatie mee om?'. Onder andere in steden als Den Haag en Rotterdam worden deze vraagstukken zoveel mogelijk integraal bekeken en opgepakt, waarbij ook erfgoed wordt meegewogen. De klimaatkaarten kunnen hierin ondersteunen.

Waarom klimaatrisicokaarten voor erfgoed in Zuid-Holland?

In de introductie werd al duidelijk dat de gevolgen van klimaatverandering in de erfgoedsector worden opgemerkt en de risico’s naar verwachting verder zullen toenemen. Bij studies naar deze risico's werd erfgoed echter zelden integraal meegenomen, of lag de focus veelal op gebouwd erfgoed.

Het gevolg: verschillende typen erfgoed werden tot voor kort nog onvoldoende meegewogen in de bestaande klimaatopgaven. Samen met experts en belanghebbenden is daarom in 2024 gewerkt aan de beantwoording van vragen als: welke klimaatrisico's spelen er in de provincie? Wat zijn de gevolgen voor de verschillende typen erfgoed en waar is de kwetsbaarheid het grootst?

Het resultaat

Wat is dan het resultaat na een intensief jaar? De klimaatrisicoscan heeft geresulteerd in een online raadpleegbaar kaartverhaal met klimaatrisicokaarten voor erfgoed in Zuid-Holland en een aanvullende bijsluiter met focus op de huidige en toekomstige toepassing van dit instrument.

De kaarten geven een eerste inzicht in de risico’s van klimaatverandering voor erfgoed. Tijdens de uitleg benadrukten CAS en het Erfgoedhuis dat het geen kaart met doemscenario's is, maar een kaart om naar de toekomst te kijken, erfgoed beter te borgen en kansen voor erfgoed verder uit te diepen.

Hier was ook de zaal het mee eens. Deze kansen worden in de provincie gezien en opgepakt, bleek uit de discussie. Om wateroverlast te verminderen, kunnen bijvoorbeeld oude watersystemen zoals verdedigingswerken, watermolens en grachten worden hersteld. Ook kunnen historische landschapselementen zoals graften en oude moestuinen worden ingezet voor waterretentie. Goed om te weten: deze en vele andere kansen en goede praktijkvoorbeelden worden in 2025 door het Erfgoedhuis verder onderzocht en gebundeld.

In het gesprek klonk aansluitend terecht de vraag; leuk, die kaarten, maar wat kunnen de aanwezigen hier dan mee? De Zuid-Hollandse klimaatrisicoscan diende als een discussieopener om de risico’s voor erfgoed te bespreken. Het was een eerste stap in een langer proces. In de huidige vorm kunnen de kaarten bijvoorbeeld wel al worden gebruikt bij het opstellen van omgevingsplannen of de gemeentelijke klimaatstresstesten. Deze en meer mogelijkheden zijn in de digitale bijsluiter opgenomen.

Uitleg over het proces en de werking van de kaarten

Koen Veenenbos en Simone Kroes (Climate Adaptation Services) namen iedereen mee door het proces achter de klimaatquickscan, het gehanteerde model en de achterliggende data. Daarna kwam het moment waar iedereen op had gewacht; het doorlopen van de online kaartviewers.

De website is kort en bondig en in verschillende pagina's opgedeeld: introductie (met o.a. de bijsluiter), totstandkoming, methodiek, klimaatrisicokaarten (hier staan ook de bollenschema’s) en tot slot de kansen.

De kaartlagen verschaffen veel informatie en CAS gaf daarom aan dat het in eerste instantie overweldigend kan zijn. Daarom is online en in de digitale bijsluiter een uitleg opgenomen hoe de viewers te gebruiken zijn.

Nick Warmerdam benadrukte dat het goed is om na de bijeenkomst zelf nog een keer rustig door de kaarten en de website te bladeren. De kaarten zijn ontsloten via de vier viewers per klimaatthema (hitte, droogte, wateroverlast en overstromingen). Achter elke kaart zitten meerdere kaartlagen die individueel of gelijktijdig bekeken kunnen worden. De erfgoeddata zijn hierin opgenomen en verbonden aan een risico van geen tot zeer hoog (zes klassen). Hierdoor is in één oogopslag zichtbaar waar de grootste risico's voor erfgoed binnen de provincie worden verwacht, op basis van de huidige beschikbare data.

Kennislacunes

In de discussie kwamen veel vragen over de herkomst van de brondata naar voren. CAS gaf aan dat er nog enkele kennislacunes bestaan en de data in de toekomst steeds gedetailleerde gaat worden. Een voorbeeld is hittestress: “Qua hitte is er sowieso een kennislacune in Nederland, we weten veel over wateroverlast etc. maar nog relatief weinig over de gevolgen van hitte’’.

Wat doet dit dan met erfgoed? Meer onderzoek is nodig, maar onder andere de leefbaarheid van monumenten neemt af, historisch groen sterft af, activiteiten of ambachten zijn niet altijd meer mogelijk (immaterieel erfgoed) en bouwmaterialen kunnen sterk beschadigd raken.

In de totaalviewer is het mogelijk alle thema’s te combineren om zo ook naar de correlaties te kijken. Voor de correcte interpretatie is wel enige kennis vereist; waarom kleurt Zoetermeer bijvoorbeeld roder dan Gouda als we kijken naar de gevolgen van hittestress? Zoetermeer is sterk versteend, verdicht en heeft meer hoogbouw, beton en glas en een stuk minder water.

Er werd met input uit de zaal nog gekeken naar specifieke andere voorbeelden. De aanwezigen gaven een plek aan die voor hen belangrijk is en vervolgens werd er op de kaart naar de risico's gekeken.

Klimaatverandering en landgoed Calorama

Ter afsluiting werd er ingezoomd op de plek waar de lancering plaatsvond, het landgoed Calorama in Noordwijk. Sicco de Jong is de directeur-beheerder van het landgoed. Hij nam ons mee in de problemen die er op dit moment spelen en welke onderzoeken er zijn en worden uitgevoerd. Zo was er voorheen sprake van sterke verdroging en vormt nu juist vernatting een belangrijk risico. Hoe ga je hier mee om? Hij benadrukte dat het probleem niet alleen het landgoed aangaat, maar dat een bredere aanpak op gemeentelijke en provinciale schaal nodig is om de onderliggende problematiek goed aan te pakken.

Jaap Dirk Tump nam de presentatie over en ging dieper in op de onderzoeken die er recent zijn uitgevoerd en de problematiek die nu speelt. Hij is als landschapsarchitect werkzaam bij Stichting in Arcadië en al jaren betrokken bij het landgoed.

Zijn conclusie: water, en dan vooral de sterke schommelingen in de gemiddelde waterstand, vormt het grootste risico voor het groene erfgoed, zeker in het groeiseizoen (april-juni). Bomen raken hierdoor ernstig verzwakt en gaan langzaam dood. Met name de op het landgoed aanwezige beuken hebben hier veel last van. Dit werd eveneens duidelijk tijdens de rondleiding. Op het landgoed wordt echter ook gekeken naar oplossingen. Zo kan de aanwezigheid van oppervlaktewater fluctuatie tegengaan, en wordt nu gekeken hoe het watersysteem op het landgoed kan worden verbeterd om dit te bereiken.

Links

• Nieuwe klimaatkaarten tonen kwetsbaarheid erfgoed in Zuid-Holland
• Storymap Klimaatrisico's voor erfgoed
• Bijsluiter bij de Storymap

Downloads

Download de presentaties, gebundeld in PDF-bestand:

• Download hier de presentaties van de lancering op 12 december
• Download hier de presentaties van werksessie 1 (7 mei)
• Download hier de presentaties van werksessie 2 (6 juni)