Terugblik: informatieavond verduurzaming historische kerkgebouwen

Ontzorgingsprogramma voor eigenaren van gebedshuizen

Sinds 2021 is er een provinciaal ontzorgingsprogramma dat eigenaren van maatschappelijk vastgoed op weg helpt met verduurzaming. Rozemarijn de Kwaasteniet is coach voor religieuze instellingen. Het programma ondersteunt eigenaren met financiële en technische advisering, maar lost niet alle problemen op. Wel proberen ze zoveel mogelijk obstakels weg te nemen.

Aanmelden kan bij Rozemarijn via de website van het ontzorgingsprogramma, of door haar rechtstreeks te benaderen. Bij deelname moet een intentieverklaring getekend worden; dit is echter geen resultaatverplichting. Hierna volgt een intakegesprek. Vervolgens wordt er een start gemaakt met het maatwerkadvies.

De Monumentenwacht Zuid-Holland wordt bijvoorbeeld ingeschakeld voor de monumentale panden. Hierna verloopt het proces intuïtief. Het gaat alleen om de advisering; de kosten voor het verduurzamen zelf (materialen, bedrijven etc.) moeten zelf betaald worden.

Van quick wins tot een toekomstbestendig kerkgebouw

Binnen het ontzorgingsprogramma is De Groene Grachten het adviesbureau. Zij zijn gespecialiseerd in het verduurzamen van monumentale gebouwen en hebben inmiddels meer dan honderd kerken geholpen. Projectleider Oda van den Ende vertelde in haar presentatie over veelvoorkomende problemen en kansen. Warmteverlies bij kerken zit vaak in de gewelven en ramen. Ook is er vaak weinig inzicht in energieverbruik door de vele vrijwilligers die er werken. Het is erg belangrijk om na te denken over de exploitatiemogelijkheden en wensen voor de toekomst.

Van den Ende lichtte in haar bijdrage drie scenario’s toe, van kleinere goedkopere maatregelen tot grote ingrepen met hoge kosten: quick wins, duurzame basis en toekomstbestendig. Enkele financieringsmogelijkheden: DUMAVA, SIM, subsidie herbestemming, ISDE, nevenfunctielening, solidariteitskas. Hiernaast bestaan er soms extra regelingen in gemeentes.

De Groene Grachten helpt bij de volgende stappen:

• Maatwerkadvies
• Vergunningaanvraag
• Subsidie en financiering (hulp bij aanvragen etc.)
• Ontwerpfase (kunnen helpen met ontwerp en technische eisen)
• Uitvoering (hulp bij uitzoeken en begeleiden van uitvoerders)

Verduurzamen met aandacht voor monumentale waarden

Jeroen Twisk is bouwhistoricus en geeft ook duurzaamheidsadviezen. Als eigenaar van een monumentale kerk ben je eigenlijk ook een hoeder over het erfgoed van de samenleving, aldus Twisk. In kerken zijn de monumentale waarden vaak veel beter bewaard gebleven dan in woonhuizen, doordat zij minder vaak verbouwd of aangepast zijn.

Twisk waarschuwde daarom voor rücksichtslos verduurzamen waardoor monumentale waarden verloren kunnen gaan, maar ook bouwkundige problemen kunnen ontstaan. Een DuMo-advies kijkt naar de mogelijkheden voor verduurzaming in relatie tot de monumentale waarden. Hierbij is het belangrijk inzicht in de huidige bouwkundige staat mee te nemen.

Kerken kunnen drie soorten maatregelen nemen:

1. Organisatorisch
2. Bouwkundig
3. Installatietechnisch

Van invloed op de mogelijkheden zijn de gebouwtypologie, het gebruik van het gebouw, de onderhoudsstaat, en hoge monumentale waarden. Bouwfysica, bouwtechniek, monumentale waarden en mogelijkheden spelen allemaal een belangrijke rol bij de keuze hoe te verduurzamen. Dat verschilt dus per geval en is altijd maatwerk.

Deze scenario’s kun je als stappen zien: men heeft eerst quick wins nodig om tot een duurzame basis te komen, vervolgens kan men pas toekomstbestendig worden. De ingrepen die je doet hangen altijd samen met het gebruik; zowel het inzicht daarin en bijvoorbeeld het gedrag van vrijwilligers, als de vraag waar je naartoe wilt.

Met weinig kerkbezoekers is het logischer om lokaal te verwarmen, bijvoorbeeld met infraroodstralers. Daarnaast geldt dat meer gebruik(ers) kunnen bijdragen aan efficiënter energieverbruik, bijvoorbeeld door meer kerkdiensten of nevengebruik toe te staan. Voor je met verduurzaming begint is het dus van belang om een duidelijke visie te hebben op het gebruik en de toekomst van het kerkgebouw.

De Bethelkerk groen door “rode mutsenploeg”

Ten slotte vertelden de gastheren van de Vlaardingse Bethelkerk hoe zij hun gebouw hebben verduurzaamd. Deelnemers kregen een rondleiding, langs onder andere de kerkzaal met geïsoleerde wanden en gewelven en de warmtepompen in de installatieruimte. De verduurzaming werd mogelijk gemaakt door een grote groep vrijwilligers, die ieder vanuit hun eigen kracht een steentje bijdroegen. Door inventief gebruik te maken van ieders talent, te zoeken naar mensen via het netwerk en bijvoorbeeld tweedehands materialen, hebben zij deze grote klus relatief lage kosten kunnen klaren.

Daarnaast vonden er allerlei ludieke acties plaats (“Heel Bethel Bakt” en de rode mutsenploeg) en schoot een sponsor uit de gemeente te hulp. Gaandeweg is het netwerk ook nog eens uitgebreid door deze werkwijze, en hebben ze een voorbeeldproject gerealiseerd dat op veel interesse kon rekenen van de deelnemers. Zo’n proces zal voor elke kerk anders zijn, en is niet eenvoudig, maar de Bethelkerk laat zien dat je met vindingrijkheid, doorzettingsvermogen en samenwerking veel kunt bereiken!

Meer informatie

Enkele links voor meer informatie over het verduurzamen van kerkgebouwen en andere monumenten:

• Vereniging Beheerders Monumentale Kerkgebouwen
• De Groene Grachten  
• Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: themapagina met tips en doorverwijzingen