Zuid-Hollandse sporen in de slavernijgeschiedenis: een terugblik op de bijeenkomst

3 juli 2024

Sinds enkele jaren is de aandacht voor slavernij en koloniale geschiedenis sterk gegroeid. De Nederlandse regering en de koning hebben in 2023 officieel excuses aangeboden voor de rol van Nederland in het slavernijverleden. Ook provincie Zuid-Holland heeft onderzoek gedaan naar haar betrokkenheid. Wat zijn de inzichten uit dit onderzoek? Hoe is het (archief)onderzoek uitgevoerd? En welke sporen van deze geschiedenis kun je nu nog in het archief aantreffen?

Op 24 juni vond de studiebijeenkomst 'Zuid-Hollandse sporen in de slavernijgeschiedenis plaats in het provinciehuis in Den Haag. Deze bijeenkomst was onderdeel van de studiereeks over koloniaal erfgoed in Zuid-Holland, die het Erfgoedhuis startte in het landelijke herdenkingsjaar slavernijverleden 2023-2024. Hieronder volgt een terugblik.

Belang van de dialoog over het slavernijverleden

Twee sprekers openen de bijeenkomst. Gedeputeerde Frederik Zevenbergen benadrukt dat het koloniale en slavernijverleden ook over het nu gaat en de doorwerking ervan. Statenlid Debora Fernald (Groep Doe STOER) stelt dat er te lang niet over slavernij is gesproken en is verheugd dat er aandacht is voor dit thema tijdens deze studiebijeenkomst. Bovendien onderstreept ze het belang van het vertellen en opschrijven van verhalen.

Archieven als middelen van macht

Dr. Karwan Fatah-Black vertelt in zijn presentatie over ‘Wat de archieven wel & niet vertellen over de slavernijgeschiedenis van Zuid-Holland’. Hij deelt de totstandkoming, resultaten en methodieken van het onderzoek naar de betrokkenheid van de provincie Zuid-Holland bij het slavernijverleden. Deze resultaten zijn gepubliceerd in ‘Geketend voor Hollands Glorie: Slavernij in de geschiedenis van de Provincie Zuid-Holland’. In deze podcast deelt Karwan Fatah-Black de uitkomsten van het onderzoek.

Archieven waren niet bedoeld om perspectieven van de tot slaaf gemaakten vast te leggen

Hij benadrukt dat archieven een eenzijdig perspectief weergeven. Archieven hadden namelijk als doel om zaken te administreren en zich te verantwoorden tegenover de opdrachtgever of het bestuur. Ze waren niet bedoeld om perspectieven van de tot slaaf gemaakten vast te leggen. Als je daar zicht op wil krijgen, dan is het belangrijk om tussen de regels door te lezen en de feiten vanuit meerdere perspectieven te benaderen. Feiten krijgen immers pas betekenis door duiding.

Koloniale archieven bevatten bijvoorbeeld vaak verhalen van kapiteins die hun eigen belangen hadden bij wat ze opschreven. Fatah-Black toont een fragment uit een brief over de reis van een Middelburgs schip waarin 60 tot slaaf gemaakten overleden. De verklaring van de kapitein over de oorzaak hiervan strookte totaal niet met de verklaring van een ooggetuige die tevens gevangene was. Dit laat zien dat het belangrijk is om meerdere bronnen en perspectieven te onderzoeken.

Een ander probleem is dat veel archieven nog versnipperd en slecht gestructureerd zijn. Het is van belang dat deze (digitaal) beter toegankelijk worden gemaakt. Handschriftherkenning, ook wel Handwritten Text Recognition (HTR) genoemd, kan hierbij helpen om handgeschreven teksten automatisch te herkennen en te digitaliseren.

Zoekhulpen voor archiefonderzoek

Provinciearchivaris Peter Diebels houdt toezicht op het archief- en informatiebeheer van de provincie, de gemeenten en de waterschappen in Zuid-Holland. Ook beheert hij de historische provinciale archieven.

Archieven van de periode 1814-2013, evenals de kaartencollectie, bevinden zich in het Nationaal Archief. Dit archief beheert ook de archieven van de voorgangers van de provincie, zoals de Staten van Holland (1200-1814).

Het Nationaal Archief biedt toegang tot deze archieven en helpt onderzoekers met zogeheten Zoekhulpen. Zo is er de Zoekhulp Zuid-Holland. Ook zijn er de Zoekhulpen Koloniale Geschiedenis, Zoekhulpen voor Nederlands-Indië (ook over slavernij en slavenhandel in Nederlands-Indië, 1820-1900). Ook de Zoekhulpen Suriname, Curaçao en Slavernijverleden bieden ingangen voor verder onderzoek.

Diebels benoemt de bronnen die door Fatah-Black en onderzoekers zijn gebruikt om de betrokkenheid van Zuid-Holland bij het slavernijverleden in kaart te brengen. Hij onderschrijft de aanbevelingen uit ‘Geketend voor Hollands glorie’, zoals het digitaliseren van de archieven van de Staten van Holland, het uitvoeren van onderzoek naar de betrokkenheid van de ridderschap bij koloniale expansie en van de nieuwe adel bij de koloniën.

Uit het publiek komt de aanvulling dat particuliere archieven – bijvoorbeeld van families of buitenplaatsen – (nog) niet toegankelijk zijn, maar wel belangrijke informatie kunnen bevatten. Vanuit de Archiefwet zijn er inderdaad geen verplichtingen om dergelijke particuliere archieven te bewaren en te ontsluiten. Wel zijn sommige regionale en stadsarchieven actief in het verwerven (en soms digitaliseren) van deze archieven. Erfgoedhuis Zuid-Holland verwijst hierbij graag naar het initiatief van de Nederlandse Kastelenstichting (NKS) om het koloniale verleden van buitenplaatsen in beeld te brengen. Ook is er binnen de Erfgoedlijn Landgoederenzone in Zuid-Holland aandacht voor deze archieven. Deze verhalen zijn gepubliceerd op geschiedenisvanzuidholland.nl.

Drempels voor erfgoedgemeenschappen

Dr. Renzo Duin benadrukt dat er in programma’s over het koloniale en slavernijverleden te weinig aandacht is voor de perspectieven van de inheemse bevolking en de tot slaaf gemaakten. Hij stelt dat archieven traditioneel gezien kunnen worden als witte bolwerken van kennisproductie, waarbij belangrijke perspectieven ontbreken en de drempel voor toegang hoog ligt.

Ondanks dekolonisatie-initiatieven zijn archieven nog steeds moeilijk toegankelijk voor inheemse erfgoedgemeenschappen. Een belangrijk obstakel is dat onderzoek vaak een specifieke datum nodig heeft, terwijl deze vaak ontbreekt in de mondelinge overleveringen, ook wel oral history genoemd. Daarnaast zijn archieven vaak ingericht met algemene, pejoratieve, koloniale termen (zoals ‘indianen’), zonder ruimte voor inheemse terminologie.

Duin pleit voor een dialoog tussen archiefstukken, mondelinge overleveringen en gemeenschappen, evenals andere disciplines zoals archeologie. Het terugvinden van specifieke gebeurtenissen of namen in archieven is vaak een emotionele ervaring voor gemeenschappen. Daarom is het cruciaal dat inheemse erfgoedgemeenschappen vanaf het begin worden betrokken bij digitale teruggave en dekolonisatie van archieven.

Een vraag die uit het publiek volgt is hoe je als vrijwilliger erfgoedgemeenschappen kunt betrekken bij archiefonderzoek. Hoewel dit niet altijd haalbaar is, wordt aanbevolen om te overwegen wie baat kan hebben bij jouw onderzoek en of er organisaties zijn die je kunt uitnodigen om mee te denken. Voor het betrekken van oral histories wordt gewezen op het Knooppunt Sprekende Geschiedenis, waar tools en handvatten worden gegeven om hier zelf mee aan de slag te gaan.

Presentatie

Bekijk de presentatie (PDF) van de studiebijeenkomst.

Met dank aan

Deze bijeenkomst kwam tot stand in samenwerking met de provincie Zuid-Holland. Foto’s zijn gemaakt door Floris Scheplitz.

Handige links

Meer lezen

Zoekhulpen

Vorige Historische moestuinen als sleutel tot duurzaam behoud en maatschappelijke betrokkenheid

Volgende Waarom het taalproject Sprekend Erfgoed zo'n succes is

Meer informatie of contact met Erfgoedhuis Zuid-Holland?

Rowan Huiskes

Senior adviseur digitalisering, digitaal-erfgoedcoach