Vrijheidskaart Zuid-Holland

Meer informatie over de locaties

1.    Atlantikwall Museum Noordwijk

Waar eens zo'n 180 Duitse soldaten gelegerd waren kun je nu het Atlantikwall Museum Noordwijk bezoeken. Deze locatie is uniek vanwege de grote omvang met 12 bunkers en wel 500m tunnel. Het volledige complex is te bezichtigen via een rondleiding met gids, maar de centrale bunker is ook zonder gids te bezoeken. Deze is helemaal ingericht zoals tijdens de Tweede Wereldoorlog, waardoor je als het ware terug stapt in de tijd en ontdekt hoe dit complex werd aangestuurd. Een audiotour vertelt je verder alles wat je moet weten over de geschiedenis rond deze bijzondere plek. 

2.    Museum Engelandvaarders

Zonder strijd geen vrijheid! Aan Zee Theaterproducties laat zich voor 80 jaar Vrijheid inspireren door de verhalen van de Engelandvaarders uit het gelijknamige museum. Er worden ongeveer 6 korte voorstellingen gemaakt (theater, muziek, dans) die gespeeld gaan worden op locaties in de buurt van het museum (tuinen van buren, de duinen etc.). Bezoekers maken wandeling langs de verschillende speelplekken. Startpunt en een van de speellocaties is Museum Engelandvaarders zelf. Speeldata: 4 mei om 13:00 en 16:00 en 5 mei om 9:30. Jullie zijn van harte welkom bij deze voorstellingen en in het Museum zelf dat de hele dag open zal zijn.

3.    Vliegveld Valkenburg

Deze bovengrondse bunker uit de Koude Oorlog vertelt via een permanente expositie het verhaal van de veelbewogen geschiedenis van vliegveld Valkenburg. Vanaf medio april is er ook een meeslepende tijdelijke tentoonstelling te zien over de oorlogsjaren, toen de Duitse Luftwaffe het vliegveld gebruikte. Bezoek met je studenten deze unieke en spectaculaire locatie die een belangrijk verhaal vertelt over conflict en vrijheid. De Stichting Historie Vliegveld Valkenbrug organiseert ook fietstochten met gids rond het voormalige marinevliegkamp.

4.    Bunkercomplex Rijksdorp

Het Bunkercomplex Rijksdorp, decennia lang een geheime plek in Wassenaar, was tijdens de Tweede Wereldoorlog het centrum voor de Duitse commando voering in het gebied van Noordwijk tot en met Scheveningen. Tijdens de Koude Oorlog lag hier de diep verscholen commandopost van de Koninklijke Luchtmacht. In Rijksdorp verzorgen vrijwilligers van Staatsbosbeheer rondleidingen door het complex en door het prachtige natuurgebied. Een bezoek met je klas aan deze locatie biedt dus een prachtige mogelijkheid tot ervaringsonderwijs over vrijheid en onderdrukking op een indrukwekkende erfgoedlocatie midden in de natuur. 

5.    Vleermuisbunker Wassenaar

Het spannende, geheel ondergronds gelegen Vleermuisbunkercomplex is een ideale locatie voor bezoekers om meer te leren over wat zich hier in de Tweede Wereldoorlog afspeelde. Wist je bijvoorbeeld dat hier een moedige actie van de Franse commando’s plaatsvond? Daarnaast is het complex een belangrijke overwinteringsplaats voor vleermuizen. Vrijwilligers van Staatsbosbeheer verzorgen rondleidingen door de bunkers en gangen en vertellen over deze bijzondere plek waar geschiedenis, erfgoed en natuur samenkomen.

6.    Nationaal Monument Oranjehotel

Achter de muur van de Scheveningse gevangenis bevindt zich het ‘Oranjehotel’, de bijnaam voor het cellencomplex tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ruim 25.000 mensen zaten hier tussen 1940 en 1945 opgesloten voor verhoor en berechting door de Duitse bezetter. Loop door de oude gangen en hoor de verhalen over angst, onzekerheid, willekeur, maar ook over hoop en vriendschap. In Oranjehotel Junior kunnen jongeren van 8-16 jaar in oude gevangeniscellen via persoonlijke verhalen van de gevangenen ontdekken wat zich hier tijdens de Duitse bezetting afspeelde. Schoolklassen kunnen Oranjehotel Junior ook volgen als lesprogramma. Mbo studenten kunnen daarnaast ook het lesprogramma ‘In gesprek met oud gevangenen’ volgen. Hierin gaan studenten aan de slag met verschillende thema’s als rechteloosheid en willekeur. De les wordt afgesloten met een interactieve fotografieopdracht.

7.    Atlantikwall Museum Den Haag

Het boegbeeld van het museum is de commandobunker in het complex Widerstandsnest 318 (Verteidigungsstab Badhuisweg). Deze bunker is authentiek ingericht. Ook is er in dit complex een manschappenbunker ingericht en een toiletbunker toegankelijk gemaakt. Bunkers en een verborgen gangstelsel onder de duinen. In dit complex was onder andere de luchtmacht gevestigd, die het luchtruim doorzocht naar vijandelijke vliegtuigen.

8.    Vredespaleis

Het Vredespaleis in Den Haag is het wereldwijde symbool van 'Vrede door Recht' en huisvest het Permanent Hof van Arbitrage, het Internationaal Gerechtshof van de Verenigde Naties, de Haagse Academie voor Internationaal Recht en een bibliotheek. Het Bezoekerscentrum van het Vredespaleis is gratis toegankelijk en biedt onder andere een gratis audiotour aan voor volwassenen en jongeren. Op aanvraag organiseert het Bezoekerscentrum educatieve programma’s voor schoolklassen.

9.    Indisch Herinneringscentrum

In het programma Nederlands-Indië/Indonesië in multiperspectief wordt het verhaal verteld van oorlog, migratie en de impact daarvan op individuen, families en de samenleving. Naast de geschiedenis van voormalig Nederlands-Indië/Indonesië komen ook actuele thema’s zoals identiteit en (on)vrijheid aan bod.
Tijdens dit interactieve museumbezoek vergroten studenten hun kennis over voormalig Nederlands-Indië en het koloniale verleden en maken zij kennis met persoonlijke verhalen en dilemma’s uit het verleden. Het programma is geen klassieke rondleiding, maar een interactieve ervaring met actieve werkvormen. De focus ligt op zowel de geschiedenis als de relevantie daarvan voor het heden.

10.    Nationaal Archief

In de studiezaal van het Nationaal Archief kun je onderzoek doen in verschillende archieven over de Tweede Wereldoorlog. Daarnaast kun je de expositie ‘Wie ben ik, wie was jij’ bezoeken. Daarin volg je het leven van verzetsman George Maduro: in verschillende archiefstukken leer je over belangrijke momenten in zijn leven en de keuzes die hij maakte tijdens de oorlog. Ook kun je op ons LessonUp-kanaal verschillende digitale lessen vinden die gaan over de Tweede Wereldoorlog, over bijvoorbeeld de Arbeidsinzet en Engelandvaarders.

11.    ProDemos

Bij ProDemos kun je verschillende gastlessen boeken, zoals de Gastles Regels en Rechten, die studenten inzicht geeft in hoe verschillende groepen binnen een maatschappij samen een maatschappelijk dilemma kunnen oplossen. De gastles Rechtspraak laat de studenten met verschillende werkvormen beleven hoe het strafrecht in Nederland werkt. De studenten spelen o.a. (in toga) een rechtszaak na. In het bezoekerscentrum, dat tijdelijk verhuisd is naar Bezuidenhoutseweg (vlakbij station Den Haag Centraal) kun je een rondleiding boeken door de Eerste of Tweede Kamer. 
Ons hele aanbod voor mbo is hier te vinden.
Ons aanbod voor lesprogramma’s om zelf met de studenten te doen is hier te vinden.

12.    Museum Bescherming Bevolking Rijswijk

Dit museum vertelt niet alleen over de Tweede Wereldoorlog, maar ook over de Koude Oorlog. Ontdek hier de voormalige Duitse afluister- en radiopost. Na de oorlog werd het complex in gebruik genomen door de organisatie Bescherming Bevolking, die er een opleiding- en trainingscentrum stichtte. Verder is er een atoombunker uit de Koude Oorlog die volledig is ingericht als commandopost. Voor groepsarrangementen is het museum het gehele jaar op afspraak te bezoeken. Schoolklassen kunnen gebruik maken van een gereduceerd tarief.

13.    Atlantikwall Museum Hoek van Holland

In én rond het museum worden gratis rondleidingen gegeven in verschillende talen. In de bunkerbioscoop is een documentaire te zien. Dit museum vertelt niet alleen over de bunker zelf, maar ook over de voorgeschiedenis, de bunkerbouw, wapenuitrustingen, lokale historie, propaganda, communicatie en de sociale gevolgen. In de hulzenkelder ziet je een uitgebreide verzameling bodemvondsten die in de lokale omgeving zijn opgegraven. Probeer zelf uit hoe het is om een bunkerventilator te bedienen. Kijk op de website voor belangrijke praktische informatie zoals parkeergelegenheid en toegankelijkheid. 

14.    Nederlands Militair Kustverdedigingsmuseum

De bunkers Bremen en Hamburg in het Vinetaduin vertellen het verhaal van de Tweede Wereldoorlog en de Koude Oorlog in een vaste expositie. Bij conflicten komt altijd de vrijheid in het geding. Dit jaar staan we stil bij het feit dat 80 jaar geleden een einde kwam aan vijf jaar onderdrukking en de Koude Oorlog, een nieuwe dreiging op de inbreuk van onze vrijheid. Helaas zijn oorlog en onvrijheid nog steeds het nieuws van de dag, en onze rondleiders zullen de studenten met ruimte voor discussie tijdens de wandeling door de aanwezige exposities over deze onderwerpen vertellen. 

15.    Museum Rotterdam ’40 – ’45 NU

In Museum Rotterdam ’40 – ’45 NU, beleef je wat het betekent wanneer jouw stad gebombardeerd wordt. Hoe ziet je leven eruit als je daarna vervolgd en onderdrukt wordt? In het educatieve programma De Bouwplaats leren studenten op een interactieve manier hoe zij kunnen bijdragen aan een harmonieuze en rechtvaardige samenleving. Hier bouwen ze niet met stenen en cement, maar met samenwerking, begrip en respect om zo conflicten te analyseren en op te lossen en de grenzen van vrijheid te onderzoeken. 

16.    Biberbunker Oostvoorne

Veel van de bunkers uit de Atlantikwall werden tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikt ter verdediging tegen aanvallen vanaf zee. De Biberbunker is door de Luftwaffe gebouwd om luchtaanvallen te kunnen afweren. In deze bunker zaten namelijk mensen die radarapparatuur bedienden. De bunker werd ook gebruikt tijdens de Koude Oorlog door de organisatie Bescherming Bevolking (BB) als coördinatiecentrum. Leer meer over deze geschiedenis en stap terug in de tijd door een rondleiding te boeken. 

17.    Verdedigingswerken Hellevoetsluis

Bij de Verdedigingswerken Hellevoetsluis beleef je het bijzondere militaire erfgoed van Hellevoetsluis en omgeving. Van de eerste verdedigingswerken rond 1700 en de bunker uit de Tweede Wereldoorlog tot en met de Koude Oorlog: hier leer je meer over oorlog en conflict. Zie de website voor de mogelijkheden en rondleidingen. 

18.    Bunkerroute De Punt

Het bunkercomplex De Punt bestaat uit 15 bunkers die je kunt bezoeken. Je kunt het gehele complex het hele jaar bekijken via een bewegwijzerde route met informatiepanelen. De Duitsers legden het in de Tweede Wereldoorlog aan om het eiland te kunnen verdedigen tegen een invasie van overzee. Op deze plek kun je perfect het verhaal van de Tweede Wereldoorlog vertellen vanuit het lokale perspectief. Het is ongeveer een kilometer lopen om de verschillende bunkers te bezoeken.

Lesinspiratie met handige links

1.            Cultuursnack Burgerschap

Deze gratis kant-en-klare lessen voor het digibord geven docenten in het vmbo en mbo handvatten om urgente en complexe onderwerpen bespreekbaar te maken. Elke les koppelt een onderwerp uit het vak Burgerschap aan een kunstwerk en historische feiten. Zo leren studenten met andere ogen te kijken naar zichzelf, de ander en hun omgeving. Vooral de lessen over Uitsluiting, Solidariteit, Vrijheid van Meningsuiting en Mensenrechten zijn heel geschikt om te behandelen rondom het thema Vrijheid. 

2.            Films over vrijheid

Ga naar de gratis filmvertoningen voor het voortgezet onderwijs en mbo! Dit jaar staan twee indrukwekkende films centraal rond het thema 80 jaar vrijheid: Das Glaszimmer (over een jongen in Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog die de waarheid ontdekt) en The Mind Game (over een Afghaanse vluchteling die worstelt met trauma’s na zijn reis). De films worden vertoond in onder andere Alphen aan den Rijn, Dordrecht en Gouda. Geïnteresseerd om met je klas deel te nemen en het verdiepend programma te ontdekken? Movies that Matter organiseert dit in samenwerking met Filmhub Zuid-Holland en Kunstgebouw.

3.            Boek een Vrijheidscollege

Boek een Vrijheidsspreker in de klas via de Vrijheidscolleges. De sprekers en thema's passen ze bij de belevingswereld en interesses van jongeren. Laat je studenten meedoen met een college van bijvoorbeeld Hedy d’Ancona, Rico, Peter Kwint of Emine Uğur. De sprekers zoeken naar manieren om jongeren kritisch te laten nadenken over onderwerpen die nieuw voor hen zijn. De Vrijheidssprekers vertellen hun verhaal, maar horen ook graag van leerlingen en studenten hoe zij over vrijheid denken.

4.            Gebruik het lesmateriaal van 4FREE

4FREE is een hapklare online leeromgeving voor leerkrachten en studenten van het mbo en vo. Met als doel om jongeren vooral met elkaar in gesprek te laten gaan, biedt dit platform interactieve inspirerende voorbeelden waarin burgerschap en geschiedenis elkaar raken. Met prikkelende artikelen, video's, interviews en meer verdieping over de oorlog in Nederland én de toenmalige koloniën gaan studenten aan de slag met wat democratie, vrijheid en onvrijheid nu voor hen betekenen.

5.            Protestmuziek!

Geef je les een muzikale insteek en bespreek thema’s zoals oorlog, vrijheid en burgerschap aan de hand van protestliederen. Al eeuwenlang gaan verzet en muziek hand in hand en leiden wereldwijd tot actie én censuur. Luister met studenten naar verzetsmuziek van de plantage tot de straat, en van Boudewijn de Groot tot Pussy Riot en Kendrick Lamar. Inspireer je studenten tot het schrijven van hun eigen protestlied over onderwerpen die hen bezighouden en maak zo burgerschap en vrijheid op een creatieve manier invoelbaar. 

6:            Klein verzet en solidariteit

Bedenkt met klas één ding (bijvoorbeeld een favoriete snack, kledingstuk, zanger) dat belangrijk is voor de groep als onderdeel van hun cultuur en identiteit. Stel dat er oorlog uitbreekt en dit ding nu verboden zou worden: op welke manieren zou je dan samen ‘klein verzet’ kunnen plegen? Moedig leerlingen aan na te denken over hun eigen talenten en hoe ze deze op creatieve manieren kunnen inzetten voor zichzelf of uit solidariteit met de ander. Via de link vind je voorbeelden van klein verzet en solidariteit uit de geschiedenis, ter inspiratie.

Colofon

Deze Vrijheidskaart is gemaakt door Erfgoedhuis Zuid-Holland in het kader van 80 jaar Vrijheid, met steun van provincie Zuid-Holland. 

Redactie en tekst: Marjolein Kik en Iris Brandts. 
Vormgeving: studioBoven grafisch ontwerp. Uitgave april 2025
Fotocredits: NM Oranjehotel, Collectie NIOD, Museum Engelandvaarders, Sarah Dona Fotografie.